Ակնարկ

Թեև առցանց միջավայրը Հայաստանում մնում է բաց, լուսաբանվող ժամանակահատվածում համացանցի ազատությունը փոքր-ինչ վատթարացել է՝ առաջին հերթին 2022 թվականի երկրորդ կեսին Հայաստանի տարածք Ադրբեջանի ռազմական ներխուժումների շուրջ տեղեկատվության ազատ հոսքի սահմանափակումների, ինչպես նաև կիբերհարձակումների թվի աճի պատճառով: Որպես դրական զարգացում՝ կառավարությունն ընդունել է Քրեական օրենսգրքի նոր տարբերակ, որն ապաքրեականացնում է «ծանր վիրավորանքը»՝ վերացնելով նախորդ տարի այդ իրավախախտման վիճահարույց ներմուծումը:

• Հայաստանը նշանակալի անցման փուլում է 2018 թվականի զանգվածային հակակառավարական բողոքի ակցիաներից և ընտրություններից հետո, որոնք դուրս մղեցին արմատներ գցած քաղաքական վերնախավին: Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի կառավարությունը հանձն է առել զբաղվել երկարամյա խնդիրներով, որոնց թվում են համակարգային կոռուպցիան, ոչ-թափանցիկ քաղաքականությունը, թերի ընտրական համակարգը և օրենքի թույլ գերիշխանությունը: Երկիրը շարունակում է կրել Ադրբեջանի հետ 2020 թվականի հակամարտության՝ Լեռնային Ղարաբաղի տարածքի նկատմամբ վերահսկողության համար մի քանի շաբաթ տևած մարտերի և դրանց հաջորդած՝ սահմանի Հայաստանի կողմում Ադրբեջանի ռազմական ագրեսիայի ազդեցությունը:

Առանցքային զարգացումներ, հունիսի 1, 2022 – մայիսի 31, 2023

• 2022 թվականի սեպտեմբերին՝ Հայաստանի տարածք Ադրբեջանի ռազմական ներխուժման ընթացքում, օգտատերերը բախվեցին տեսանյութերի տարածման TikTok հարթակի հասանելիության խափանումների (տե՛ս A3 և B1):
• 2022 թվականի դեկտեմբերին Ազգային անվտանգության ծառայությունը (ԱԱԾ), ըստ հաղորդումների, հոսթինգ փրովայդերին հրահանգել է արգելափակել Przdnt.am տիրույթի անվանումը և կայքը, որը գովազդում էր «Պառկի՛ր, պարոն նախագահ» ներկայացումը (տե՛ս B1):
• CyberHUB-AM-ի, Access Now-ի, Citizen Lab-ի, Amnesty International-ի Security Lab-ի և անկախ հետազոտող Ռուբեն Մուրադյանի 2023 թվականի համատեղ զեկույցը բացահայտել է, որ առնվազն 12 մարդ` կառավարական, լրատվական և ակադեմիական սեկտորներից, թիրախավորվել է Pegasus լրտեսող ծրագրով (տե՛ս C5):
• Լրատվամիջոցները բախվեցին ավելի խիստ կիբերհարձակումների, քան նախորդ լուսաբանված ժամանակահատվածում էր (տե՛ս C8).

A. Հասանելիության խոչընդոտներ

A1. Նվազեցնո՞ւմ են ենթակառուցվածքային սահմանափակումները համացանցի հասանելիությունը կամ ինտերնետային կապի արագությունը և որակը (0-6 միավոր). 5

Համացանցի հասանելիությունը լայնորեն տարածված է մայրաքաղաք Երևանում և տարածվում է երկրով մեկ: Վերջին տարիներին ինտերնետային կապերի հուսալիությունը և արագությունը ամբողջ Հայաստանում ընդհանուր առմամբ բարելավվել է: Հանրային Wi-Fi-ը դյուրամատչելի է Երևանում, բայց ավելի սահմանափակ է այլ քաղաքներում:

Համաձայն Հեռահաղորդակցության միջազգային միության (International Telecommunication Union, ITU) ամենավերջին տվյալների՝ 2022 թվականին Հայաստանի ֆիքսված լայնաշերտ թափանցումը 18.4 տոկոս էր, իսկ շարժական լայնաշերտ թափանցումը՝ 102 տոկոս1: ITU-ն նաև հաղորդել է, որ 2021 թվականին համացանց մուտք ուներ անհատների 78.6 տոկոսը՝ 2020 թվականի 76.5 տոկոսի դիմաց2: Համաձայն Հայաստանի հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի (ՀԾԿՀ) տվյալների՝ շարժական ցանցերի չորրորդ սերնդի (4G+) տեխնոլոգիան այժմ ծածկում է բնակավայրերի 100 տոկոսը3: 2023 թվականի ապրիլին շարժական ծառայությունների փրովայդեր Viva-MTS-ը հայտարարեց Երևանում հինգերորդ սերնդի (5G) ցանցի գործարկումը, սակայն լուսաբանվող ժամանակահատվածի վերջում ցանցը հասանելի էր միայն քաղաքի կենտրոնում4: 2023 թվականի մայիսին ՀԾԿՀ-ն հայտարարեց, որ Telecom Armenia-ն և MTS Armenia-ն շահել են երկրում 5G շարժական լայնաշերտ կապ ապահովելու համար ռադիոհաճախականությունների օպերատորների տենդերները: Համաձայն արտոնագրերի՝ երկու տարվա ընթացքում փրովայդերները պետք է գործարկեն 5G ցանցեր Երևանում, Գյումրիում և Վանաձորում5:

Համաձայն 2023 թվականի մայիսին Ookla’s Speedtest Global Index-ի հրապարակած տվյալների՝ ֆիքսված լայնաշերտ կապի միջին արագությունը 43.12 մեգաբիթ/վայրկյան էր (Մբ/վ), իսկ շարժական ինտերնետի միջին արագությունը՝ 24.74 Մբ/ վ6: TEAM.Telecom Armenia-ն հայտարարել էր, որ 2021 թվականի երկրորդ կեսին Երևանում օգտատերերին մատուցելու է կապեր 10 գիգաբիթ/վայրկյան (Գբ/վ) արագությամբ, սակայն լուսաբանվող ժամանակահատվածի վերջում այդ խոստումն իրականացված չէր7:

Ինտերնետային ծառայության չորս փրովայդերներ (internet service provider, ISP) շահագործում են օպտիկամանրաթելային մալուխի մայրուղային ցանցեր, որոնք միանում են միջազգային համացանցին հարևան Վրաստանով: Նաև սահմանափակ օպտիկամանրաթելային կապ կա Իրանի տարածքով, որը մեծամասամբ ծառայում է որպես պահուստային8: 2019 թվականին Հայաստանի Ucom ինտերնետային ծառայության փրովայդերը փոխըմբռնման հուշագիր է ստորագրել ISP-ների հետ Իրանում և Կատարում՝ ինտերնետային տարանցիկ կապ ստեղծելու Պարսից ծոցի երկրների և Եվրոպայի միջև Հայաստանով9:

Դեպի Հայաստան և Հայաստանից ինտերնետային կապերի սահմանափակ քանակը մարտահրավերներ է ներկայացնում համացանցի անխափան հասանելիության առումով, և այդ կապերի չկանխամտածված վնասումն անցյալում ազդել է հասանելիության վրա10:

A2. Չափից դուրս թա՞նկ է համացանցի հասանելիությունը, կամ բնակչության որոշակի խմբերի համար անհասանելի՞ է այն աշխարհագրական, սոցիալական կամ այլ պատճառներով (0-3 միավոր). 2

Ընդհանուր առմամբ, ինտերնետային կապերը մատչելի են Հայաստանում: Համաձայն ITU-ի 2022 թվականի տվյալների՝ 5 գիգաբայթ (ԳԲ) ֆիքսված լայնաշերտ ինտերնետի մեկ ամսվա բաժանորդագրության գինը կազմում է մեկ շնչին բաժին ընկնող համախառն ներքին արդյունքի (ՀՆԱ) 4.3 տոկոսը: Մյուս կողմից՝ առնվազն 2 ԳԲ տվյալներ առաջարկող շարժական փաթեթների մեկ ամսվա գինը կազմում է մեկ շնչին բաժին ընկնող ՀՆԱ-ի 0.94 տոկոսը11: Համաշխարհային բանկի 2020 թվականի հետազոտության տվյալներով՝ «համացանցի հասանելիության մակարդակների նշանակալի տարբերություն չկա եկամտային խմբերի միջև» 12: Այդուհանդերձ, ցածր եկամուտ ունեցող շատ տնտեսություններ չեն կարողանում իրենց թույլ տալ օգտվել բարձր արագությամբ ֆիքսված կամ շարժական կապերից:

Փոքր անհավասարություն կա բնակելի մեծ կենտրոններում ապրողների և ավելի գյուղական շրջանների մարդկանց համար համացանցի հասանելիության միջև: Մինչև 2021 թվականը բնակավայրերի 100 տոկոսի համար հասանելի էր լայնաշերտ ինտերնետային ծառայությունը, իսկ 62.7 տոկոսը մուտք ուներ ֆիքսված լայնաշերտ կապեր, ինչը աճ է 2020 թվականի համեմատ13: Ծառայության որակը կարող է սահմանափակ լինել քաղաքներից դուրս՝ փրովայդերների միջև մրցակցության բացակայության պատճառով: 2021 թվականի հունվարի դրությամբ 4G շարժական ցանցերը ծածկում էին Հայաստանի բոլոր 1,003 բնակավայրերը14:

A3. Տեխնիկական կամ իրավական վերահսկողություն իրականացնո՞ւմ է կառավարությունը ինտերնետային ենթակառուցվածքի նկատմամբ՝ միացումը սահմանափակելու նպատակներով (0-6 միավոր). 5

Միավորի փոփոխություն. միավորը նվազել է 6-ից 5, քանի որ օգտատերերը 2022 թվականի սեպտեմբերին TikTok-ի տեսանյութերի հարթակ մուտքի խափանումներ են ունեցել:

Համացանցի անջատումները կամ սոցիալական մեդիայի հարթակների արգելափակումը Հայաստանում տարածված չեն, թեև օգտատերերը հաղորդել են Հայաստանի և Ադրբեջանի զինված ուժերի միջև բախումների ժամանակահատվածներում սոցիալական մեդիայի արգելափակման մասին: 2022 թվականի սեպտեմբերին՝ սահմանային բախումների ընթացքում, երբ ադրբեջանական ուժերը հարձակվեցին Հայաստանի տարածքի վրա, օգտատերերի համար TikTok-ն անհասանելի էր15, և խափանումները շարունակվել են մեկ շաբաթ կամ ավելի՝ կախված փրովայդերից: Ավելի վաղ՝ 2020 թվականի հոկտեմբերին, «Արմենպրես» պետական լրատվամիջոցը հաղորդել էր, որ TikTok-ն անհասանելի էր որոշ օգտատերերի համար Լեռնային Ղարաբաղում զինված հակամարտության բռնկումից չորս օր անց16: Այդ դեպքում հարթակի բեռնման և բովանդակության հրապարակման հետ կապված խնդիրները շարունակվեցին մի քանի շաբաթ:

Կառավարությունը և ՀԾԿՀ-ն, որը կարգավորում է հեռահաղորդակցությունների արդյունաբերությունը, չեն միջամտում ցանցային տոպոլոգիայի պլանավորմանը: Մասնավոր ընկերություններն անկախ են պլանավորում և զարգացնում սեփական ցանցերը:

Ինտերնետային ծառայության փրովայդերների թրաֆիկն ուղղորդվում է ինտերնետային փոխանակման կետի միջոցով (internet exchange point, IXP), որի օպերատորը շահույթ չհետապնդող ARMIX Foundation կազմակերպությունն է (տե՛ս A5): Այնուհանդերձ, Էլեկտրոնային հաղորդակցության մասին օրենքով՝ կառավարությունը լիազորված է «արտակարգ իրավիճակ հայտարարվելու, ռազմական դրության կամ ազգային մեկ այլ արտակարգ իրավիճակի պարագայում դրա տևողության ամբողջ ընթացքում պատասխանատվություն ստանձնել էլեկտրոնային հաղորդակցության բոլոր ցանցերի կամ ծառայությունների կամ դրանցից ցանկացածի շահագործման և կառավարման համար»17:

2022 թվականի դեկտեմբերին կառավարությունը ներկայացրեց օրինագիծ, որը թույլ կտար պետական իշխանություններին սահմանափակել համացանցի հասանելիությունը կամ երկրի որոշակի մասերում, կամ էլ ամբողջ երկրում, երբ գործում է ռազմական դրություն: Նախագիծը նաև լիազորություն էր տալիս կառավարությանը՝ արգելափակելու սոցիալական մեդիայի հարթակներն այդպիսի հանգամանքներում (տե՛ս B1 և C1): Լուսաբանվող ժամանակաշրջանի ավարտին օրինագիծն առաջխաղացում չէր ունեցել18:

A4. Կա՞ն ծառայության փրովայդերների բազմազանությունը սահմանափակող իրավական, կարգավորող կամ տնտեսական խոչընդոտներ (0-6 միավոր). 5

Հեռահաղորդակցությունների շուկան միանգամայն բազմազան է՝ շարժական ծառայության երեք փրովայդերներով և ավելի քան 200 ինտերնետային ծառայության փրովայդերներով19: Շուկա մուտք գործելու էական սահմանափակումներ չկան: 2013 թվականին Էլեկտրոնային հաղորդակցության մասին օրենքում փոփոխություններով վերացվեց ինտերնետային ծառայության փրովայդերների՝ արտոնագիր ձեռք բերելու պահանջը, փոխարենը պահանջելով նրանցից ծառայություններ մատուցելուց կամ հեռահաղորդակցությունների ցանց շահագործելուց առաջ ծանուցել ՀԾԿՀ-ին20:

Ըստ ՀԾԿՀ-ի՝ 2022 թվականի վերջին Հայաստանում կային 204 ինտերնետային ծառայության փրովայդերներ21: Երեք փրովայդերներ, սակայն, վերահսկում են ֆիքսված լայնաշերտ կապի շուկայի նշանակալի բաժինը: 2023 թվականի առաջին եռամսյակում Ucom-ը հաղորդեց 114,790 բաժանորդի22, TEAM.Telecom-ը (նախկինում հայտնի որպես Beeline)՝ 92,706 բաժանորդի23, և Rostelecom-ը՝ 64,099 բաժանորդի24 մասին:

2020 թվականի վերջին ռուսաստանյան MTS ընկերության հայաստանյան մասնաճյուղը շարժական ծառայության ամենամեծ փրովայդերն էր, որը վերահսկում էր շուկայի 59 տոկոսը, հաջորդում էին TEAM.Telecom-ը և Ucom-ը25: 2023 թվականի մարտին Viva-MTS-ը ՀԾԿՀ-ին դիմեց ընկերությունը վաճառելու համար: 2023 թվականի ապրիլին ՀԾԿՀ-ն մերժեց վաճառքը, քանի որ Բարձր տեխնոլոգիական արդյունաբերության նախարարությունը զգուշացրել էր, որ դա կարող է սպառնալիք դառնալ ազգային անվտանգությանը26:

2022 թվականի հունվարին Հայաստանի էլեկտրական ցանցերը (ՀԷՑ) ձեռք բերեց GNC Alfa-ն՝ ինտերնետային ծառայության հայաստանյան խոշորագույն փրովայդերներից մեկը և Ռուսաստանի Rostelecom-ի մասնաճյուղը: Ընկերությունը հիմնեց Molitro Holding-ը՝ Կիպրոսում գրանցված օֆշորային հոլդինգ ընկերություն, կառավարելու GNC Alfa-ի բաժնետոմսերը27:

2020 թվականի հոկտեմբերին Beeline ապրանքանիշի ներքո գործող28 Veon Armenia-ն TEAM.Telecom-ը գնեց29՝ ընկերություն, որ ստեղծել են Ucom-ի հիմնադիրները Ucom-ի ղեկավարությունից դուրս մնալուց հետո30:

Հանրային մատչելիության կետերը, ինչպես, օրինակ, սրճարանները, գրադարանները, դպրոցները և համայնքային կենտրոնները, պետք է արտոնագրվեն, եթե առաջարկում են վճարովի ինտերնետային ծառայություն, ինչից ինտերնետի մատչելիության անվճար կետերն ազատված են31:

A5. Ազգային կարգավորող մարմինները, որոնք վերահսկում են ծառայության փրովայդերներին, թվային հարթակները և ինտերնետը ավելի լայն առումով, չե՞ն կարողանում արդյոք գործել ազատ, արդար և անկախ (0-4 միավոր). 2

ՀԾԿՀ-ն գործում է հարաբերականորեն թափանցիկ, և հեռահաղորդակցությունների ոլորտին վերաբերող նրա որոշումներն ընդհանուր առմամբ արդար են: Այնուամենայնիվ անցյալում հանձնաժողովի գործելակերպը՝ հատկապես կոմունալ ծառայությունների առնչությամբ, ինչպես, օրինակ, գազամատակարարումը և ջրամատակարարումը, խաթարված էր կոռուպցիայով32: ՀԾԿՀ-ի որոշումները կայացվում են բաց նիստերի ընթացքում, որոնց հանրությունը կարող է մասնակցել33: Կարգավորողը պետք է տարեկան զեկույց ներկայացնի Ազգային ժողով, սակայն օրենսդիրները չեն կարող միջամտել նրա որոշումներին: ՀԾԿՀ-ն հակված է իր կարգավորող գործունեությունը կենտրոնացնել զգալի շուկայական հզորություն ունեցող ընկերությունների վրա:

Էլեկտրոնային հեռահաղորդակցության մասին օրենքով ՀԾԿՀ-ի վրա է դրված հեռահաղորդակցությունների սեկտորի կարգավորման պատասխանատվությունը34: Նրա իշխանությունը, հանձնաժողովականների նշանակումների մեխանիզմները և բյուջետավորման սկզբունքները սահմանված են Հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի մասին օրենքում35: Հեռահաղորդակցությունների կարգավորման շրջանակի ամենաթույլ տարրերից մեկը ՀԾԿՀ-ի անդամների պաշտոնավարման ժամկետների սահմանափակման բացակայությունն է: Հանձնաժողովականները նշանակվում են նախագահի կողմից՝ վարչապետի առաջարկների հիման վրա, նշանակման համար պահանջվում է խորհրդարանի հավանությունը: Նշանակվելուց հետո հանձնաժողովականները կարող են պաշտոնանկ արվել միայն հանցագործության համար դատապարտվելու, իրենց մասնագիտական պարտականությունները չկատարելու կամ այլ կանոններ խախտելու, - ինչպես, օրինակ, ՀԾԿՀ-ի կողմից կարգավորվող ընկերությունների բաժնետոմսեր ձեռք բերելու արգելքն է, - դեպքերում:

Թեև արդյունաբերության ինքնակարգավորումը մնում է թերզարգացած, երեք լավ կայացած շահույթ չհետապնդող կազմակերպություններ օգնել են ձևավորել Հայաստանի տեղեկատվական և հեռահաղորդակցական տեխնոլոգիաների (ՏՀՏ) սեկտորը: Ամենահինը Ինտերնետ հասարակության ազգային մասնաճյուղն է (Internet Society, ISOC Armenia), որը վարում է երկրի մակարդակով տիրույթների անվանումների գրանցամատյանը՝ Հատկացվող անվանումների և թվերի ինտերնետային կորպորացիայի (Internet Corporation for Assigned Names and Numbers (ICANN) լավագույն փորձին համապատասխան, որն ԱՄՆ-ում գործող՝ տիրույթների անվանումների համաշխարհային համակարգերը կառավարող շահույթ չհետապնդող կառույց է:

B. Բովանդակության սահմանափակումներ

B1. Արգելափակո՞ւմ կամ ֆիլտրո՞ւմ է պետությունը, կամ ստիպո՞ւմ է ծառայության փրովայդերներին արգելափակել կամ ֆիլտրել ինտերնետային բովանդակությունը, հատկապես մարդու իրավունքների միջազգային չափանիշներով պաշտպանված նյութերը (0-6 միավոր). 5

Միավորի փոփոխություն. միավորը նվազել է 6-ից 5, քանի որ անվտանգության գործակալությունը հրահանգել է ծառայության փրովայդերին արգելափակել ներկայացում գովազդող մի կայք:.

Ընդհանուր առմամբ, մարդու իրավունքների միջազգային չափանիշներով պաշտպանվող բովանդակությունը չի արգելափակվում, թեև որոշակի կայքեր արգելափակվել են լուսաբանվող ժամանակահատվածում: Մինչև 2020 թվականի ռազմական հակամարտությունը Լեռնային Ղարաբաղում, արգելափակումը սովորաբար սահմանափակված էր տեղում հրապարակվող բովանդակությամբ, որը համարվում էր պոռնոգրաֆիայի վերաբերյալ օրենսդրությանը հակասող, և դա կիրառվել է երկրի կոդով .am կամ .հայ վերին տիրույթներն օգտագործող կայքերը գրանցումից հանելու միջոցով36:

2022 թվականի դեկտեմբերին Ազգային անվտանգության ծառայության հրահանգի հիման վրա հոսթինգ փրովայդերն արգելափակեց Przdnt.am կայքը և տիրույթի անվանումը, որը մի ռուսական թատերախումբ օգտագործում էր իր «Պառկի՛ր, պարոն նախագահ» ներկայացումը գովազդելու համար: Կայքում տեղադրված էր ժամանակաչափ՝ ժամանակի հետհաշվարկով մինչև տոմսերի վաճառքի սկիզբը:

Կայքի արգելափակումից հետո ներկայացման կազմակերպիչները տեղափոխեցին իրենց բովանդակությունը Przdnt.com տիրույթ: Լուսաբանվող ժամանակահատվածի վերջում նոր տիրույթի նկատմամբ սահմանափակումներ չկային37:

2022 թվականի սեպտեմբերին, երբ ադրբեջանական զինուժը հարձակվեց Հայաստանի տարածքի վրա, օգտատերերը հաղորդեցին TikTok մուտք գործելիս խնդիրների մասին38, սակայն ո՛չ կառավարությունը, ո՛չ ծառայության փրովայդերները չմեկնաբանեցին ակնհայտ արգելափակումը: Օգտատերերն ավելի վաղ հաղորդել էին 2020 թվականի հոկտեմբերին՝ Լեռնային Ղարաբաղում հայկական և ադրբեջանական ուժերի միջև հակամարտության ընթացքում TikTok մուտքի խափանումների մասին: Նույն ժամանակահատվածում .az և .tr երկրի կոդերով ադրբեջանական լրատվամիջոցներն ու կառավարական ռեսուրսներն անհասանելի էին, և հասանելիության արգելքները 2020 թվականի նոյեմբերին հրադադարի հաստատումից հետո պահպանվեցին ամիսներ39:

B2. Պետական կամ ոչ-պետական դերակատարները դիմո՞ւմ են իրավական, վարչական կամ այլ միջոցների՝ ստիպելու հրապարակողներին, թվային հարթակներին կամ այլ բովանդակություն տեղադրողներին ջնջել բովանդակություն, հատկապես մարդու իրավունքների միջազգային չափանիշներով պաշտպանված նյութեր (0-4 միավոր). 3

Միավորի փոփոխություն. միավորը բարելավվել է 2-ից 3-ի, քանի որ լուսաբանվող ժամանակահատվածում կառավարությունը, ըստ հաղորդումների, չի ստիպել անհատներին հեռացնել բովանդակություն:

Կառավարությունը օգտատերերից հաճա՛խ չի պահանջում հեռացնել բովանդակություն, թեև արել է այդպես անցյալում: 2020 թվականի տարբեր ժամանակահատվածներում կառավարությունն արտակարգ միջոցառումներ է ձեռնարկել, որոնք իշխանություններին լիազորել են արգելել կամ ջնջել COVID-19 համավարակին40, կամ նույն տարում ավելի ուշ՝ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությանն41 առնչվող բովանդակություն:

2022 թվականի առաջին կեսին Meta-ն չի սահմանափակել հասանելիությունը կամ հեռացրել որևէ բովանդակություն Հայաստանի կառավարության պահանջի հիման վրա42: Google-ը Հայաստանի կառավարությունից չի ստացել բովանդակություն հեռացնելու որևէ պահանջ 2022 թվականի ընթացքում43: Twitter-ը 2021 թվականի վերջից չի հրապարակել բովանդակության հեռացման պահանջի մասին հաղորդում44:

B3. Անբավարա՞ր են արդյոք թափանցիկ, հայտարարված նպատակներին համաչափ համացանցի և թվային բովանդակության սահմանափակումները, կամ անկախ՝ բողոքարկման գործընթացը. 3

Պատմականորեն, կառավարությունը հազվադեպ է սահմանափակել բովանդակություն, թեպետ որոշակի սահմանափակումներ մտցել է 2020 թվականին Լեռնային Ղարաբաղում ռազմական հակամարտության ընթացքում:

Օրենքը թույլ է տալիս ինտերնետային բովանդակության ֆիլտրումը հանգամանքների նեղ շրջանակի դեպքում, բովանդակության արգելափակման որևէ որոշումներ պահանջում են դատարանի հրահանգ45: Դատարանները կարող են հրահանգել արգելափակել անօրինական բովանդակություն, այդ թվում՝ երեխաների սեռական շահագործման պատկերներ և մտավոր սեփականության իրավունքները ոտնահարող նյութեր46: Արգելափակումը կարող է բողոքարկվել դատարանում բովանդակության սեփականատերերի կողմից, որոնք կարող են փոխհատուցում պահանջել, եթե դատավորն արգելափակման հրահանգը համարի ապօրինի կամ ոչ-անհրաժեշտ: Բովանդակության արգելափակման որոշումները կարող են բողոքարկվել նաև Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանում (ՄԻԵԴ): Կառավարությունը, այնուհանդերձ, օրենքով լիազորված է սահմանափակել զանգվածային լրատվության միջոցները, ներառյալ՝ առցանց լրատվամիջոցները, արտակարգ դրությունների ընթացքում47:

Ինտերնետային ծառայության փրովայդերները և բովանդակություն հրապարակողները պաշտպանված են առանց նախապես իմանալու իրենց համակարգերով անօրինական բովանդակության պահման կամ փոխանցման համար պատասխանատվությունից48:

2022 թվականի դեկտեմբերի վերջին Արդարադատության նախարարությունն առաջարկեց նոր կանոններ, որոնք կգործեին, երբ գործողության մեջ լիներ ռազմական դրությունը (տե՛ս A3 և C1), և կառավարությանը կօժտեին կայքեր, հարթակներ և հավելվածներ արգելափակելու լիազորությամբ: Նախագիծը նաև կառավարությանը թույլ էր տալիս սահմանափակել համացանցի հասանելիությունը և ժամանակավորապես առգրավել լրատվամիջոցների կողմից բովանդակություն հրապարակելու համար օգտագործվող սարքերը49: Առաջարկը խիստ քննադատության արժանացավ փորձագետների, այդ թվում՝ երկրի օմբուդսմենի և քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների կողմից50: Լուսաբանվող ժամանակահատվածի վերջի դրությամբ օրինագիծը չէր ուղարկվել Ազգային ժողով:

Սոցիալական մեդիայի հարթակների, հատկապես՝ Facebook-ի, համայնքային չափանիշները ոչ-թափանցիկ են հայաստանյան օգտատերերի համար: Facebook-ն արգելել է հայաստանյան հանրային կարծիքի վրա ազդողների և լրատվամիջոցների մի քանի օգտահաշիվ՝ իր ծառայությունների մատուցման պայմանները խախտելու համար: Ըստ իրավապաշտպան ակտիվիստների՝ որոշումները թափանցիկության պակաս ունեին51, և արգելանքի ենթարկվածներից ոմանք մեղադրվել են ատելության խոսքի համար՝ առանց այդ պնդումը հաստատող ապացույցների52: 2020 թվականի Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմի ընթացքում օգտատերերը Ադրբեջանից և Թուրքիայից պնդում էին հայկական լրատվամիջոցների սոցիալական մեդիայի էջերի կողմից զանգվածային խախտումների մասին, ինչին ի պատասխան՝ հարթակներն անհասանելի էին դարձնում էջերը53:

2023 թվականի մարտին Facebook-ի Վերահսկիչ խորհուրդը հայտարարեց, որ վերանայելու է ենթադրաբար ադրբեջանցի զինվորների կողմից ձերբակալված հայ զինվորների ծեծը պատկերող տեսանյութի գործը: Meta-ն սկզբնապես համարել էր, որ այդ հրապարակումն իր «Վնասի համակարգում և հանցագործության խթանում քաղաքականության» խախտում է, սակայն թույլ էր տվել, որ բովանդակությունը մնա հարթակում «զգուշացում» նշմամբ՝ հիմնավորելով, որ այն կարող է կարևոր լինել «իրավապաշտպան խմբերի և անկախ հետաքննողների համար»54: 2023 թվականի հունիսին՝ լուսաբանվող ժամանակահատվածից հետո, Վերահսկիչ խորհուրդը վերահաստատեց այդ որոշումը55:

B4. Առցանց լրագրողները, մեկնաբանները և սովորական մարդիկ ինքնագրաքննություն իրականացնո՞ւմ են առցանց (0-4 միավոր). 3

Առցանց լրագրողները, մեկնաբանները և սովորական ինտերնետ օգտագործողները ներգրավված չեն լայնածավալ ինքնագրաքննության մեջ: Համաձայն Միջազգային հետազոտական և փոխանակումների խորհրդի (International Research and Exchanges Board, IREX)) 2022 թվականի Կենսունակ տեղեկատվության բարոմետրի (Vibrant Information Barometer, VIBE)` որոշ առցանց լրագրողներ զգուշանում են գրել «բացասական հոդվածներ իրենց ընկերության սեփականատերերի և բարերարների մասին»56:

Հայաստանի հարաբերություններն Ադրբեջանի հետ և նրա ռազմական գործողությունները Լեռնային Ղարաբաղում զգայուն թեմա են մնում: Անցյալում Հայաստանի պաշտոնյաները քաղաքացիներին հրահանգում էին զերծ մնալ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև լարվածության պահերին Լեռնային Ղարաբաղի վիճելի տարածքում իրավիճակի քննարկումներից և պատժում էին նրանց այդ սահմանափակումները խախտելու համար57:

B5. Կառավարությունը կամ այլ հզոր դերակատարները վերահսկո՞ւմ կամ մանիպուլացնո՞ւմ են տեղեկատվության առցանց աղբյուրները գերադասելի շահ առաջ մղելու համար. 2

Առցանց տեղեկատվական լանդշաֆտը Հայաստանում բևեռեցված է, ենթակա քաղաքական ճնշման և հարուստ՝ ապատեղեկատվությամբ: Որոշակի առցանց լրատվամիջոցներում լրագրողներին թույլ չեն տալիս շեղվել իրենց գործատուների խմբագրական քաղաքականությունից, որոնք որոշ դեպքերում կապված են քաղաքական կուսակցությունների կամ ուժերի հետ: Վարչապետ Փաշինյանի կինը՝ Աննա Հակոբյանը, վեճերի տեղիք է տվել «Հայկական ժամանակ»-ի գլխավոր խմբագրի իր դերի համար58: Չնայած այդ մտահոգություններին՝ որոշ վերլուծաբաններ պնդել են, որ առցանց տեղեկատվական լանդշաֆտի վրա անհարկի քաղաքական ազդեցությունը պակաս գերիշխող է, քան նախորդ կառավարության օրոք էր59:

Ուկրաինա Մոսկվայի ներխուժման մասին կամ դրան առնչվող ապատեղեկատվությունը սկսեց առցանց տարածվել 2022 թվականի սկզբից: Օրինակ, ռուսաստանյան պետական վերահսկողության տակ գտնվող լրատվամիջոցները և բլոգերները սկզբնապես պնդում էին, թե Հայաստանի կառավարությունը սատարում է լայնածավալ ներխուժումը, ինչը կեղծ էր60: Ի լրումն՝ քաղաքական ընդդիմության հետ կապված հայաստանյան լրատվամիջոցները61, ռուսական պետության աջակցությունը վայելող լրատվամիջոցները, ռուսաստանյան կառավարական պաշտոնյաները և հայաստանյան որոշ քաղաքական կուսակցություններ պնդում էին, թե Միացյալ Նահանգների կողմից ղեկավարվող լաբորատորիաները Հայաստանում արտադրում են կենսաբանական զենք՝ կրկնօրինակելով Ուկրաինայում նույնպիսի կառույցների մասին ապատեղեկատվական նարատիվները: 2022 թվականի հունիսին «Զարթոնք» ազգային քրիստոնեական կուսակցությունը կազմակերպել էր ցույց ընդդեմ այդ լաբորատորիաների ենթադրյալ ներկայության62:

Freedom House-ի 2021 թվականի հունիսի զեկույցում նշված էր, որ COVID-19 համավարակի և Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության երկու ճգնաժամերը 2020 թվականին «սրել են» ապատեղեկատվության հետ կապված հիմնախնդիրները երկրում63: Մեդիա նախաձեռնությունների կենտրոնի 2021 թվականի մարտի հետազոտությունը Հայաստանում ապատեղեկատվության հիմնական աղբյուրների թվում նշում էր «նախորդ ռեժիմի հետ փոխկապակցված լրատվամիջոցները, գաղափարախոսական խմբերը և ռուսական կայքերը»64: Քաղաքացիական հասարակության խմբերը նույնպես քննադատել են մի շարք լրատվական կայքեր, այդ թվում՝ 168.am, Hraparak.am և Analitik.am, կեղծ նարատիվներ տարածելու համար, որոնք այլ թեմաների թվում ներառում էին բարերար և ներդրող Ջորջ Սորոսին հղում կատարող «սորոսական» նսեմացնող եզրույթը, որը հաճախ օգտագործում են դավադրությունների տեսության հակասեմիտական կողմնակիցները ժողովրդավարական ակտիվիստների վրա բիծ գցելու համար65:

Հայաստանում ծայրահեղ աջ քաղաքական ուժերը նույնպես առցանց տարածում էին զգալի թվով ապա- և կեղծ տեղեկատվական նարատիվներ սոցիալական մեդիայի օգտահաշիվներ՝ հատկապես Facebook-ի էջեր և YouTube-ի ալիքներ, և բարեկամական կայքեր ներառող էկոհամակարգերի միջոցով66:

2021 թվականի փետրվարին Twitter-ը հաղորդեց, որ հեռացրել է Հայաստանի նախկին կառավարության հետ կապված 35 օգտահաշիվ: Այդ օգտահաշիվները ստեղծվել էին հակաադրբեջանական նարատիվներ առաջ մղելու համար: Որոշ դեպքերում դրանք ներկայանում էին որպես Ադրբեջանում գործող քաղաքական դեմքեր և լրատվամիջոցներ67:

B6. Կա՞ն տնտեսական, կարգավորիչ կամ այլ սահմանափակումներ, որոնք բացասաբար ազդեն առցանց հրապարակելու անհատների կարողության վրա (0-3 միավոր). 3

2018 թվականի Թավշյա հեղափոխությունից հետո լրատվամիջոցները կամ այլ օգտատերեր չեն բախվել կամայական տնտեսական կամ կարգավորիչ սահմանափակումների, որոնք նշանակալի ազդեցություն ունենային առցանց հրապարակելու իրենց կարողության վրա: Փաստացի, Թավշյա հեղափոխությանը հաջորդած տնտեսական կամ այլ ազատականացումները նպաստել են թվային մեդիայի սեկտորում աճի խթանմանը:

IREX-ի 2022 թվականի VIBE զեկույցում նշված էր, որ հայաստանյան հարաբերականորեն անկախ լրատվամիջոցները պաշտպանված չեն գովազդատուի ազդեցությունից, քանի որ մեծապես անհավանական է, որ նրանք հրապարակեն «որևէ բան, որը կարող է քննադատական լինել» իրենց հաճախորդների նկատմամբ68: Անուամենայնիվ, նույն զեկույցը պարզել է, որ գովազդի միջավայրը «պակաս քաղաքականացված» է69: Ըստ Արսեն Սուլթանյանի, որը հիմնադրել է թվային մարքեթինգի Prodigi գործակալությունը, առցանց գովազդային շուկան Հայաստանում 2022 թվականին գնահատվում էր մոտ 9.3 միլիոն դոլար՝ 17 տոկոսով պակաս նախորդ տարվա համեմատ, մասամբ շնորհիվ խաղային կայքերի գովազդն արգելող օրենքի70:

Թեև համացանցի չեզոքությունը բացահայտ ամրագրված չէ հայաստանյան օրենսդրությունում, կառավարության 2014 թվականի մի որոշում սկզբունքորեն պաշտպանում է այն: ՀԾԿՀ-ի 2008 թվականի մի որոշում ինտերնետային ծառայության փրովայդերներից պահանջում է տեղեկացնել բաժանորդներին իրենց ցանցերում թրաֆիկի կառավարման որևէ խտրական քաղաքականության մասին71:

B7. Առցանց տեղեկատվական լանդշաֆտում կա՞ բազմազանության կամ հավաստիության պակաս (0-4 միավոր). 3

Օգտատերերի համար հասանելի է առցանց բովանդակության լայն տեսականի՝ առաջին հերթին հայերեն, անգլերեն և ռուսերեն72: Համաձայն «Կովկասյան բարոմետր 2021–22» հարցման՝ ինտերնետը տեղեկատվության առաջնային աղբյուրն է հայաստանցիների 46 տոկոսի համար, ինչը հավասար է բնակչության այն մասին, որի համար հեռուստատեսությունն է առաջնային աղբյուրը73: Տարբեր անկախ և ընդդիմադիր վեբ ռեսուրսներ լսարանին մատուցում են քաղաքականապես չեզոք բովանդակություն, ինչպես նաև ընդդիմության տեսակետներ: Այդուհանդերձ, IREX-ի 2022 թվականի VIBE զեկույցը նշում է, որ «տեղեկատվության որակը հաճախ խղճուկ է և հետևաբար չի ներկայացնում իրական բազմազանություն»74:

Սոցիալական մեդիայի Facebook, YouTube, Instagram, TikTok, Odnoklassniki, VKontakte, Twitter և YouTube հարթակները Հայաստանում ամենամեծ ժողովրդականություն վայելողներից են՝ համաձայն «Կովկասյան բարոմետր 2021–22» հարցման75:

B8. Պայմանները խոչընդոտո՞ւմ են առցանց համայնքներ ձևավորելու, համախմբվելու և քարոզչական արշավներ իրականացնելու անհատների կարողությանը, հատկապես քաղաքական և սոցիալական հարցերով (0-6 միավոր). 6

Ակտիվիստները և բողոքի շարժումները հենվում են սոցիալական մեդիայի վրա՝ համախմբելու քաղաքացիներին և ստանալու աջակցություն:

2022 թվականի դեկտեմբերին ադրբեջանցի ցուցարարները՝ ենթադրաբար Բաքվում կառավարության սատարմամբ, սկսեցին Լաչինի միջանցքի՝ Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանին կապող միակ մնացած ճանապարհի արգելափակումը. խափանումը Լեռնային Ղարաբաղում մարդասիրական ճգնաժամի պատճառ դարձավ76: Ի պատասխան՝ հայ ակտիվիստներն առցանց շարունակական արշավ սկսեցին շրջափակմանը վերջ տալու պահանջով77, որին աջակցեցին շատ հայտնի անձինք և նշանավոր գործիչներ աշխարհով մեկ:

2022 թվականի ապրիլից մինչև հունիս հայաստանյան ընդդիմությունն օգտագործեց սոցիալական մեդիան վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի հրաժարականի կոչով բողոքի ակցիաներ կազմակերպելու համար: Մի քանի ցուցարարներ ձերբակալվեցին «ոստիկանների պահանջներին չենթարկվելու» համար, և այդ ձերբակալությունների տեսանյութերը տարածվեցին սոցիալական մեդիայի հարթակներով78:

C. Օգտատերերի իրավունքների խախտումներ

С1. Սահմանադրությունը կամ այլ օրենքները չե՞ն պաշտպանում արտահայտվելու ազատությունը, տեղեկատվության հասանելիությունն ու մամուլի ազատությունը՝ այդ թվում համացանցում, և մյուս նման իրավունքները, և արդյո՞ք դրանց պահպանումն ապահովում է անկախությունից զուրկ դատական համակարգ (0-6 միավոր). 3

Սահմանադրությունը երաշխավորում է խոսքի ազատությունը անհատների և լրատվամիջոցների համար79, և Հայաստանի քրեական օրենսդրությունը երաշխավորում է որոշակի պաշտպանություն լրագրողների համար: Համաձայն Քրեական օրենսգրքի 164-րդ հոդվածի՝ լրագրողի օրինական մասնագիտական գործունեությունը խոչընդոտելը, կամ լրագրողին տեղեկատվություն տարածել կամ թաքցնել ստիպելը պատժվում է տուգանքներով կամ մինչև մեկ տարով ազատազրկմամբ: Նույն գործողությունները, որ կատարվել են պաշտոնյայի կողմից՝ պաշտոնեական լիազորությունների չարաշահմամբ, պատժվում են ազատազրկմամբ մինչև երեք տարով և մինչև երեք տարի կառավարությունում որոշակի պաշտոններ զբաղեցնելու արգելքով80: Սակայն ոչ Քրեական օրենսգիրքը, ոչ էլ լրատվական ոլորտի օրենսդրությունը հստակորեն չեն սահմանում՝ ով է որակվում լրագրող, կամ նշում՝ այդ իրավունքները տարածվո՞ւմ են առցանց լրագրողների կամ բլոգերների վրա:

Զանգվածային լրատվության միջոցների մասին 2003 թվականի օրենքով ընդունված է միասնական կարգավորող շրջանակ լրատվական բովանդակության բոլոր ձևերի, այդ թվում՝ առցանց բովանդակության համար81:

2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ին կառավարությունը ռազմական դրություն հայտարարեց, երբ Լեռնային Ղարաբաղի սահմանին ծանր մարտեր սկսվեցին82: Օրենքը հետագայում լրացվեց՝ ոստիկանությանը տալով լրատվամիջոցներին տուգանելու և քննադատական բովանդակության հեռացում պահանջելու լիազորություն: Այս միջոցները մեղմացվեցին նոյեմբերի 10-ի հրադադարի համաձայնությունից հետո, սակայն խորհրդարանը չքվեարկեց դրանց պաշտոնապես վերջ տալու համար մինչև 2021 թվականի մարտը83: 2022 թվականի դեկտեմբերին Արդարադատության նախարարությունն առաջարկեց նոր կանոններ, որոնք կգործեին ռազմական դրության պայմաններում և թույլ կտային իշխանություններին արգելափակել կայքեր ու հարթակներ և անջատել ինտերնետ ծառայությունն առհասարակ, սակայն լուսաբանվող ժամանակահատվածի վերջում առաջարկը մնացել է որպես նախագիծ (տե՛ս A3 և B3)84:

Դատական համակարգը զուրկ է անկախությունից և ամենաքիչ վստահություն վայելող ինստիտուտներից է երկրում85: 2019 թվականին վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարեց, որ փորձելու է համապարփակ բարեփոխել դատական համակարգը և բարելավել դրա անկախությունը86, բայց այդ ջանքի կենտրոնական մասը՝ համազգային հանրաքվեն, որը նրան թույլ կտար հեռացնել Սահմանադրական դատարանի դատավորներին, չեղարկվեց 2020 թվականին COVID-19 համավարակի պայմաններում87:

C2. Կա՞ն օրենքներ, որոնք քրեական պատիժներ կամ քաղաքացիական պատասխանատվություն են սահմանում առցանց գործունեության համար, հատկապես այնպիսի, որը պաշտպանված է մարդու իրավունքների միջազգային չափանիշներով (0-4 միավոր). 3

Միավորի փոփոխություն. միավորը բարելավվել է 2-ից 3-ի՝ Քրեական օրենսգրքում 2022 թվականի հուլիսի փոփոխությունների շնորհիվ, որոնք ապաքրեականացրել են «ծանր վիրավորանքը»:

Որոշ օրենքներ վտանգում են առցանց արտահայտվելու ազատության սահմանադրական երաշխիքները: Քրեական օրենսդրությունն արգելում է ռասայական, կրոնական կամ ազգային ատելություն բորբոքող խոսքի տարածումը, ինչպես նաև ուժով պետական իշխանությունը զավթելու կամ սահմանադրական կարգը փոխելու կոչերը88: Այդ օրենքները կիրառելի են ինչպես առցանց, այնպես էլ ցանցից դուրս արտահայտվելու նկատմամբ, և որոշ իրավապաշտպան ակտիվիստներ զգուշացրել են, որ դրանք կարող են օգտագործվել՝ կալանավորելու և քրեական պատասխանատվության ենթարկելու կառավարությանը ոչ-բռնի եղանակով քննադատողներին:

2022 թվականի հուլիսին կառավարությունն ընդունեց Քրեական օրենսգրքի նոր տարբերակ, որն ապաքրեականացնում էր «ծանր վիրավորանքը», որը քրեականացվել էր օրենսգրքի 2021 թվականի տարբերակում89: Այս հետդարձը հաջորդեց 2021 թվականի հուլիսին խորհրդարանի կողմից նախկին տարբերակի ընդունմանը հետևած՝ քաղաքացիական հասարակության խմբերի և միջազգային հանրության լուրջ քննադատությանը90: Օրենքը նախատեսում էր, որ ծանր վիրավորանքը կամ ուրիշի արժանապատվությունն «անպարկեշտ եղանակով» վիրավորող մեկնաբանությունները՝ ուղղված պետական պաշտոնյաներին, քաղաքական գործիչներին, քաղաքացիական ակտիվիստներին և այլ հանրային դեմքերի, կարող են պատժվել մինչև 500,000 դրամ (1,200 դոլար) տուգանքով: Կրկնվող վիրավորանքները կարող էին պատժվել 1 միլիոն դրամից (2,400 դոլար) մինչև 3 միլիոն դրամ (7,100 դոլարով) տուգանքով և մինչև երեք ամսով ազատազրկմամբ91: 2022 թվականի ապրիլին, մինչև վիրավորանքն ապաքրեականացնելու խորհրդարանի որոշումը, Սահմանադրական դատարանը հաստատել էր 2021 թվականի դրույթի օրինականությունը92:

Պոռնոգրաֆիայի և հեղինակային իրավունքի խախտման մասին Հայաստանի օրենքները հիմնականում համապատասխանում են եվրոպական իրավական չափանիշներին93, և ընկերությունները պատասխանատու չեն ճանաչվել օգտատերերի տարածած անօրինական բովանդակության համար (տե՛ս B3): Անօրինական նյութերի կամ հեղինակային իրավունքով պաշտպանված հրապարակումների ներբեռնման գործողությունը ենթակա չէ քրեական հետապնդման, քանի դեռ իշխանությունները չեն ապացուցել, որ բովանդակությունը պահվել է այն տարածելու մտադրությամբ:

2020 թվականի ապրիլին խորհրդարանն ընդունեց փոփոխություններ Քրեական օրենսգրքում, որոնք քրեականացնում են բռնի ատելության խոսքը: Սեռի, ռասայի, մաշկի գույնի, էթնիկ կամ սոցիալական ծագման և այլ նման բնութագրերի հիման վրա բռնություն հրապարակավ բորբոքելը կամ արդարացնելը ենթակա է պատիժների՝ ներառյալ տուգանքներ և մինչև երեք տարով բանտարկություն94: Փոփոխություններն ընդունվեցին որոշակի հոռետեսությամբ. մի ընդդիմադիր օրենսդիր հայտարարեց, թե «շատ դժվար կլինի կիրառել օրենքը առանց լրջորեն վնասելու խոսքի ազատությունը»95:

C3. Պատժվո՞ւմ են անհատները առցանց գործունեության համար, հատկապես մարդու իրավունքների միջազգային չափանիշներով պաշտպանվող (0-6 միավոր). 5

Երբեմն անհատներ են կալանավորվում կամ ձերբակալվում իրենց առցանց գործունեության համար:

2023 թվականի մայիսին ռուսամետ բլոգեր Միքայել Բադալյանը տուգանվեց 300,000 դրամով (710 դոլար) Քրեական օրենսգրքի 259-րդ հոդվածով՝ Telegram-ի իր ալիքով 2022 թվականի մայիսի հակակառավարական ցույցերի ընթացքում ահաբեկչական հարձակման մասին կեղծ հաղորդման համար (տե՛ս B8)96: Նա կալանավորվել է 2022 թվականի մայիսին, ապա կրկին՝ 2022 թվականի հուլիսին, երբ խոչընդոտել էր հակառուսական ակցիան, թեպետ գրավի դիմաց ազատ է արձակվել97:

2023 թվականի մայիսին մեկ այլ դեպքում հայաստանյան անվտանգության գործակալությունը Միացյալ Նահանգներին խնդրեց արտահանձնել Վարդան Ղուկասյանին՝ նախկին ոստիկան, որը կանոնավոր կերպով քննադատում էր կառավարությանը YouTube-ում: Քննչական կոմիտեն նրան մեղադրեց շորթման մեջ՝ պնդելով, որ մի գործարարից 110,000 դոլար է պահանջել գործարարի և նրա կնոջ վերաբերյալ տեղեկատվություն չհրապարակելու համար: Քննչական կոմիտեն նրան մեղադրեց նաև մի երևանյան գիշերային ակումբի սեփականատիրոջից 60,000 դոլար շորթելու փորձի, «բռնության հրապարակային կոչեր» տարածելու և «Հայաստանի դատական համակարգի նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունքի» համար98: Հայաստանում Ղուկասյանի գործակից Տիգրան Առաքելյանը ձերբակալվեց, ապա ավելի ուշ ազատ արձակվեց99:

2022 թվականի հոկտեմբերին Մարդու իրավունքների եզդիական կենտրոնի հիմնադիր Սաշիկ Սուլթանյանը չմասնակցեց 2021 թվականի «ատելություն բորբոքելու» մեղադրանքով դատական լսումներին, ինչից հետո դատարանը նրա կալանքի օրդեր տվեց: Մեղադրանքի հիմքում Հայաստանում եզդի փոքրամասնության նկատմամբ խտրականության և այլ խնդիրների մասին ըստ տարածված կարծիքի երկրից փախուստի դիմած Սուլթանյանի մեկնաբանություններն են (տե՛ս C7)100:

Նախորդ լուսաբանված ժամանակահատվածում մի շարք անձանց մեղադրանք էր առաջադրվել Քրեական օրենսգրքի 2021 թվականի հուլիսի փոփոխություններով, որոնք տուգանքներ և ազատազրկում էին նախատեսում «ծանր վիրավորանքի» համար: 2022 թվականի հունիսին կառավարությունը հայտարարեց, որ այդ միջոցներն առաջիկայում հեռացվելու են Քրեական օրենսգրքից, և վերանայված օրենսգիրքն ուժի մեջ մտավ այդ տարվա հուլիսին (տե՛ս C2): 2022 թվականի ապրիլի դրությամբ առնվազն 802 գործ էր բացվել Քրեական օրենսգրքի այժմ վերացված՝ «ծանր վիրավորանքին» վերաբերող 137-րդ հոդվածով (տե՛ս C2)101, որոնցից 48-ի արդյունքում դատավճիռներ էին կայացվել, և որոնցից վեցը հանգեցրել էին դատապարտումների102: Բոլոր ութ քրեական գործերը, որոնք մինչև 2021 թվականի վերջը դատարան էին բերվել, վերաբերում էին վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանին վիրավորող ֆեյսբուքյան գրառումների103:

C4. Կառավարությունը սահմանափակումներ դնո՞ւմ է անանուն հաղորդակցության կամ կոդավորման վրա (0-4 միավոր). 3

Անանուն հաղորդակցության և կոդավորման գործիքները Հայաստանում ոչ արգելված են, ոչ էլ սահմանափակված: Այնուհանդերձ, օրենքն անհատներից պահանջում է նույնականացվել SIM քարտ գնելիս, գործնականում մարդկանցից պահանջելով բացահայտել անձնական տեղեկություններ բջջային հեռախոս օգտագործելու համար104:

C5. Համացանցում գործունեության նկատմամբ պետության հսկողությունը խախտո՞ւմ է գաղտնիության անհատների իրավունքը. 2

Միավորի փոփոխություն. միավորը նվազել է 3-ից 2՝ հետազոտության արդյունքում, որը հաստատում է քաղաքական գործիչների, ակտիվիստների և լրագրողների թիրախավորումը թե՛ Predator և թե՛ Pegasus լրտեսող ծրագրերով:

Պետական իշխանությունների կողմից էլեկտրոնային հսկողությունը մնում է սպառնալիք հայաստանցիների առցանց գաղտնիության իրավունքին: Մի քանի հաղորդումներ են եղել լուսաբանվող ժամանակահատվածում երկրում մարդկանց դեմ լրտեսող ծրագրերի օգտագործման մասին: Ըստ տարածված կարծիքի՝ կառավարությունը տիրապետում է Ռուսաստանում նախագծված հսկողության տեխնոլոգիայի, որը հայտնի է որպես Օպերատիվ քննչական գործունեության համակարգ (System for Operative Investigative Activities, SORM): Ազգային անվտանգության ծառայությունն օրինական գաղտնալսման լիազորություններ ունի, և առանց դատարանի հրահանգի ծառայությանը թույլատրվում է հսկողություն մինչև 48 ժամ, երբ կա անմիջական սպառնալիք ազգային անվտանգությանը105:

2023 թվականի մայիսին CyberHUB-AM-ի, Access Now-ի, Citizen Lab-ի, Amnesty International-ի Security Lab-ի և հետազոտող Ռուբեն Մուրադյանի համատեղ քննությունը պարզեց, որ 12 զոհեր, այդ թվում՝ Հայաստանի մի նախկին օմբուդսմեն, «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայանի հայկական ծառայության երկու լրագրողներ և ՄԱԿ-ի մի պաշտոնյա, Հայաստանի արտգործնախարարության մի նախկին խոսնակ և հայաստանյան քաղաքացիական հասարակության յոթ այլ ներկայացուցիչներ թիրախավորվել են Pegasus-ով՝ Իսրայելում գործող NSO Group-ի կողմից վաճառվող կոմերցիոն լրտեսող ծրագրով: Հետաքննողները մատնանշեցին, որ հարձակումների համար պատասխանատու կարող է լինել Ադրբեջանի կառավարությունը, քանի որ այն ենթադրաբար շահագործում է արտերկրում անհատների թիրախավորող Pegasus-ի սերվերներ106: Այս հետաքննության հրապարակումից առաջ 20-ից ավելի մարդիկ Հայաստանում էլեկտրոնային փոստով նամակ էին ստացել Apple-ից, որը տեղեկացնում էր, որ նրանք մի պետության ցանցահեն ջանքերի թիրախում էին. զգուշացումն ուղարկվել էր հարձակման ենթարկված անհատների աշխարհով մեկ 2021 թվականի նոյեմբերին:

2022 թվականի նոյեմբերին Check Point Research-ի հետաքննությունը պարզեց, որ հայաստանյան «իրավապաշտպան կազմակերպություններ, այլախոհներ և լրագրողներ» են թիրախավորվել OxtaRAT լրտեսող ծրագրի կատարելագործված տարբերակով, որը հնարավորություն է տալիս հարձակվողին վերահսկողություն հաստատել թիրախի դեսքթոփի նկատմամբ: Check Point Research-ը հայտարարեց, որ «թիրախները համահունչ են Ադրբեջանի շահերին»107:

2021 թվականի դեկտեմբերին Citizen Lab-ի հետաքննությունը նույնականացրեց հաճախորդների Հայաստանում, որոնք հավանաբար օգտագործում էին Predator`առաջավոր լրտեսող ծրագիր, որն օգտագործվում է բջջային հեռախոսներում տեղեկատվություն թիրախավորելու և դուրս քաշելու համար: Այդ գործիքը մշակվել է Cytrox-ի կողմից՝ սկզբնապես Հյուսիսային Մակեդոնիայում հիմնադրված ընկերություն, որը փոխկապակցված է լրտեսող ծրագրերի Intellexa կոնսորցիումի հետ108: Meta-ն՝ Facebook-ի մայր ընկերությունը, հեռացրեց օգտահաշիվները ի պատասխան հետաքննության109: 2022 թվականի մայիսին կիբերանվտանգության փորձագետ Ռուբեն Մուրադյանը հայտարարեց, որ հաղորդումներ է ստացել հարձակման ենթարկված Telegram-ի օգտահաշիվների վերաբերյալ, որոնք օգտագործվում էին Predator լրտեսող ծրագիր տանող հղումներ տարածելու համար110: Նույն ամսին Google-ի Threat Analysis Group-ը հաղորդեց, որ «հավանաբար կառավարության աջակցությունը վայելող դերակատարներ» գնել և շահագործում են Predator-ը այլ երկրների թվում Հայաստանում111: Մի հարցազրույցում Ռուբեն Մուրադյանը՝ կիբերանվտանգության փորձագետ, որը վարում է դատական վերլուծություններ, հաստատել է, որ Հայաստանում քաղաքական և լրատվական ոլորտի մի շարք գործիչների սմարթֆոններում Predator լրտեսող ծրագիր է հայտնաբերվել112:

2021 թվականի հուլիսին Microsoft-ը հաղորդեց, որ Իսրայելում գործող Candiru ընկերության կողմից բացառապես կառավարությունների վաճառվող մի լրտեսող ծրագիր է օգտագործվել՝ թիրախավորելու զոհերի Հայաստանում: Համաձայն Citizen Lab-ի զեկույցի՝ թիրախներին, այդ թվում՝ իրավապաշտպանների, այլախոհների, լրագրողների, ակտիվիստների և քաղաքական գործիչների, հայկական լրատվական կայքերի կեղծ հղումներ են ուղարկվել113: Նույն օրը Google-ը հաստատեց, որ նույնականացրել է երկու դեպք, որոնցում «զրոյական օրվա» իքսփլոյթները (բարձր աստիճանի ծանրության խոցելիություններ) իր Chrome ինտերնետ բրաուզերում օգտագործվել են՝ լրտեսելու թիրախների Հայաստանում, որոնց նմանապես գրավել են լրատվական կայքերի կեղծ հղումներով114:

2020 թվականի հունվարին խորհրդարանն ընդունել է փոփոխություններ իրավապահ մարմինների և հետախուզության գործունեությունը կարգավորող օրենքում, որոնք լիազորել են ոստիկանությանը՝ հսկողության նպատակներով դիմելու և ստանալու հեռախոսները գաղտնալսելու օրդերներ: Մինչ այդ օրենքը գաղտնալսելու լիազորություն էր տալիս միայն ԱԱԾ-ին115:

C6. Ծառայության փրովայդերների և այլ տեխնոլոգիական ընկերությունների կողմից օգտատերերի տվյալների մոնիթորինգը և հավաքումը խախտո՞ւմ է գաղտնիության՝ անհատների իրավունքը (0-6). 5

Հայաստանյան օրենսդրությունը չի պահանջում ծառայության փրովայդերներից դիտակել թրաֆիկը կամ բովանդակությունը: Ավելին՝ Անձնական տվյալների պաշտպանության մասին օրենքը սահմանում է, որ ծառայության փրովայդերները պահպանեն միայն հաշիվ ներկայացնելու նպատակներով պահանջվող անձնական տվյալները116:

Ընդունված 2015 թվականին117, Անձնական տվյալների պաշտպանության մասին օրենքը ստեղծել է Անձնական տվյալների պաշտպանության գրասենյակը, որն ունի լիազորություն՝ բողոքարկելու այլ պետական գործակալությունների որոշումները, եթե դրանք անձնական տվյալների օգտագործմամբ պոտենցիալ կերպով խախտում են գաղտնիության՝ քաղաքացիների իրավունքը:

Նույն օրենքով՝ կառավարությանը և իրավապահ մարմիններին թույլատրվում է հավաքել անհատի անձնական տվյալները, բայց միայն դատարանի որոշմամբ: Պետության կողմից անձնական տվյալների մոնիթորինգը և պահպանումն անօրինական են, քանի դեռ չեն պահանջվել պետական ծառայություններ մատուցելու համար: Միայն այս նեղ օրինական պահանջներին համապատասխան ձեռք բերված տվյալները կարող են օգտագործվել որպես ապացույց դատավարություններում: Այնուամենայնիվ, դատարանները սովորաբար բավարարում են իրավապահ մարմինների՝ տվյալների հավաքման միջնորդությունները:

2020 թվականի մարտին խորհրդարանն ընդունեց օրենք, որը հեռահաղորդակցությունների ընկերություններից պահանջում էր իշխանություններին տրամադրել իրենց բաժանորդների հեռախոսային տվյալները, ներառյալ՝ հեռախոսահամարները և հեռախոսազանգերի ու տեքստերի վայրը, օրը և ժամը՝ COVID-19-ի կոնտակտների հայտնաբերումը դյուրացնելու համար118: Օրենքը թույլ չէր տալիս կառավարությանը մուտք գործել օգտատերերի հաղորդակցություններ՝ միայն նրանց մետատվյալներ, և այն կիրառվեց միայն համավարակի հետ կապված արտակարգ դրության ընթացքում, որն ավարտվեց 2020 թվականի սեպտեմբերին119: Այդ ծրագրի միջոցով հավաքված մետատվյալները պետք է ջնջվեին արտակարգ դրության ավարտից հետո մեկ ամսվա ընթացքում: 2020 թվականի սեպտեմբերին, բոլոր հավաքված մետատվյալները ոչնչացվեցին հանրային պաշտոնյաների ներկայությամբ120:

Էլեկտրոնային հաղորդակցության մասին օրենքով՝ փրովայդերները պետք է հաճախորդի տվյալները հասանելի դարձնեն իշխանությունների համար «հսկողության, հետաքննության կամ քրեական հետապնդման հետ կապված»121: Երբ դատարանը հրահանգում է դա անել, նրանք պետք է նաև իշխանություններին մուտք տան դեպի «հաղորդակցության ցանկացած սարքավորում», ներառյալ «գաղտնալսման սարքերը»122: Կիբերսրճարաններից և համացանցի հասանելիության հանրային կետերից չի պահանջվում նույնականացնել հաճախորդներին կամ դիտարկել կամ պահել անձնական տվյալներ և թրաֆիկի մասին տեղեկատվություն:

C7. Ենթարկվո՞ւմ են անհատները պետական իշխանությունների կամ այլ դերակատարների կողմից արտաօրինական ահաբեկման կամ ֆիզիկական բռնության՝ կապված իրենց առցանց գործունեության հետ (0-5 միավոր). 4

Առցանց լրագրողները երբեմն ենթարկվում են արտաօրինական ահաբեկման կամ ֆիզիկական բռնության իրենց աշխատանքի հետ կապված, չնայած նման հարձակումները որոշ չափով նվազել են Թավշյա հեղափոխությունից հետո: 2022 թվականին Խոսքի ազատության պաշտպանության կոմիտեն արձանագրել է ինչպես ցանցից դուրս, այնպես էլ առցանց լրագրողների դեմ ֆիզիկական բռնության 14 դեպք և 55 դեպք, երբ նրանց վրա ճնշում է գործադրվել այլ եղանակներով123:

2022 թվականին Մարդու իրավունքների եզդիական կենտրոնի հիմնադիր Սաշիկ Սուլթանյանը լքեց երկիրը, երբ դատվում էր ատելություն հրահրելու մեղադրանքով: Նրան մեղադրանք էր առաջադրվել մեկ տարի առաջ՝ Իրաքում գործող առցանց լրագրողի հետ զրույցում արած մեկնաբանությունների համար, որում մանրամասնել էր խտրականությունը Հայաստանում եզդի փոքրամասնության անդամների հանդեպ: Նա կարծել էր, թե իր մեկնաբանությունները չէին հրապարակվելու, իսկ լրագրողը հետագայում հրապարակել էր դրանք124: Երբ Սուլթանյանը չներկայացավ դատարան 2022 թվականի հոկտեմբերին նշանակված օրը (տե՛ս C3), դատարանը նրա կալանքի օրդեր տվեց125:

Առցանց ատելության խոսքը ԼԳԲՏ+ մարդկանց նկատմամբ մնում է հաճախակի և մեծամասամբ ուղղորդվում է ծայրահեղ աջակողմյան կազմակերպությունների և քաղաքական շարժումների կողմից126:

С8. Կայքերը, կառավարական և մասնավոր կառույցները, ծառայության փրովայդերները կամ անհատները ենթարկվո՞ւմ են լայնածավալ ցանցահենության կամ կիբերհարձակման այլ ձևերի (0-3 միավոր). 1

Միավորի փոփոխություն. միավորը նվազել է 2-ից 1, քանի որ լրատվական կայքերը բախվել են ավելի խիստ կիբերհարձակումների, քան նախորդ լուսաբանված ժամանակահատվածում:

Տեխնիկական հարձակումները թիրախավորում են ինչպես կառավարական, այնպես էլ քաղաքացիական հասարակության խմբերի կայքեր Հայաստանում, և դրանք հաճախ ծագում են հարևան Ադրբեջանում: Ադրբեջանից կիբերհարձակումների շրջանակը և տեմպը ձգտում են աճի երկու երկրների միջև զինված հակամարտությանը զուգահեռ:

2022 թվականի օգոստոսին ադրբեջանցի ցանցահենները գրոհել են ավելի քան 200 հայկական կայքեր՝ դրանցում հրապարակելով պրոպագանդա: Հարձակման ենթարկված կայքերի թվում էին Գյումրիի քաղաքապետարանի, Հարավկովկասյան երկաթուղու, Բյուրականի աստղադիտարանի և Պետական կոնսերվատորիայի կայքերը127:

Այդ հոկտեմբերին նաև «Իրազեկ քաղաքացիների միավորում» ոչ-կառավարական կազմակերպությունը հաղորդեց, որ իր երեք կայքերը հարձակման են ենթարկվել ադրբեջանցի հաքերների կողմից128: 2023 թվականի ապրիլին կազմակերպությունը հաղորդեց, որ իր YouTube-ի ալիքը գրոհել են ինքնությունը չպարզված ցանցահեններ: Թե՛ կայքը և թե՛ YouTube-ի ալիքը հետագայում վերականգնվեցին129:

2023 թվականի մարտին հայաստանյան «Առավոտ» լրատվամիջոցի YouTube-ի ալիքը գրոհեցին ինքնությունը չպարզված հաքերներ, որոնք հրապարակեցին գովազդներ կրիպտոարժույթով խարդախությունների համար: Լրատվամիջոցը հայտարարեց, որ հարձակումները տեղի են ունեցել, երբ պատրաստում էր վիդեոռեպորտաժ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի մերձավոր անձանց բիզնես գործարքների մասին: Լրատվամիջոցը վերականգնեց ալիքի նկատմամբ վերահսկողությունը հարձակումից շատ չանցած130:

• 1“Fixed Broadband Subscriptions per 100 people,” International Telecommunication Union Datahub, accessed August 2023; “Mobile Broadband Subscriptions per 100 people,” International Telecommunication Union Datahub, accessed August 2023, https://datahub.itu.int/data/?e=ARM.
• 2“Percentage of Individuals Using the Internet,” International Telecommunication Union Datahub, accessed August 2023, https://datahub.itu.int/data/?e=ARM.
• 3“PSRC 2020 Annual Report [in Armenian],” Public Regulatory Services Commission of the Republic of Armenia, 2021, https://psrc.am/uploads/files/%D5%8F%D5%A1%D6%80%D5%A5%D5%AF%D5%A1%D5%B….
• 4Arka Telekom, “Viva-MTS 5G network launches in Yerevan for the first time in Armenia,” Arka Telecom, April 6, 2023, http://telecom.arka.am/en/news/telecom/viva_mts_5g_network_launches_in_…
• 55G technology network to be launched in Armenia, News.am, May 08, 2023, https://news.am/eng/news/758822.html
• 6“Speedtest Global Index,” Ookla, accessed May 2023, https://www.speedtest.net/global-index/armenia; “Armenia isn’t ready for 5G – Ucom CEO,” February 12, 2020, Telecompaper, https://www.telecompaper.com/news/armenia-isnt-ready-for-5g-ucom-ceo--1…; Emil Avdaliani, “The US, China, and the Race for 5G in the South Caucasus,” May 11, 2021, ChinaObservers.eu, https://chinaobservers.eu/the-us-china-and-the-race-for-5g-in-the-south….
• 7“Team LLC to introduce in Yerevan New Generation Network,” December 4, 2020, https://telecom.arka.am/en/news/telecom/team_llc_to_introduce_in_yereva….
• 8Samvel Martirosyan, “The Problems of Armenian Internet Domain,” Noravank Foundation, January 12, 2016, http://www.noravank.am/arm/articles/detail.php?ELEMENT_ID=14326#1_b.
• 9“Connecting Europe-Armenia-Iran-Qatar: Ucom Exceeds Turkish Ones And Gets Involved In A Large Regional Project,” Ucom, February 27, 2019,” https://www.ucom.am/en/news/2019/02/27/connecting-europe-armenia-iran-q….
• 10“Beeline Explains Internet Issues,” ITEL, September 22, 2020, https://itel.am/en/news/12319.
• 11International Telecommunication Union, “ICT Prices,” accessed September 2023, https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/ICTprices/default.aspx.
• 12Siddhartha Raja and Gohar Malumyan, “Internet use in Armenia: How might connectivity shape access to opportunity?,” World Bank, April 22, 2020, https://blogs.worldbank.org/europeandcentralasia/internet-use-armenia-h….
• 13“PSRC 2021 Annual Report [in Armenian],” Public Regulatory Services Commission of the Republic of Armenia, 2022, https://psrc.am/uploads/files/%D5%8F%D5%A1%D6%80%D5%A5%D5%AF%D5%A1%D5%B….
• 14Zach Rosson, Felicia Anthonio, Sage Cheng, Carolyn Tackett, Alexia Skok,“Weapons of control, shields of impunity: Internet shutdowns in 2022” AccessNow, February 28, 2023, https://www.accessnow.org/wp-content/uploads/2023/05/2022-KIO-Report-fi….
• 15Zach Rosson, Felicia Anthonio, Sage Cheng, Carolyn Tackett, Alexia Skok,“Weapons of control, shields of impunity: Internet shutdowns in 2022” AccessNow, February 28, 2023, https://www.accessnow.org/wp-content/uploads/2023/05/2022-KIO-Report-fi….
• 16“Հայաստանում չի գործում Tik-Tok-ը [Tik-Tok Does Not Operate in Armenia],” Armen Press, October 1, 2020, https://armenpress.am/arm/news/1029718.html.
• 17Law on Electronic Communication, Legal Information System of Armenia, https://www.arlis.am/documentview.aspx?docid=68804.
• 18New restrictions under martial law: discussions in Armenia, Jam News, January 1, 2023, https://jam-news.net/internet-restriction-under-martial-law/
• 19“Information and Telecommunication Technologies Sector in Armenia 2014 State of Industry Report,” EIF, https://perma.cc/EAS2-23YQ.
• 20“On Amendments and Additions to the Law on Electronic Communication,” Legal Information System of Armenia, https://www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=83556.
• 21“PSRC 2022 Annual Report [in Armenian],” Public Regulatory Services Commission of the Republic of Armenia, 2022, https://psrc.am/uploads/files/%D5%8F%D5%A1%D6%80%D5%A5%D5%AF%D5%A1%D5%B… .
• 22Ucom, “CJSC Report on the Main Economic and Technical Indicators of Mobile Services for 2023 1st Q,” Ucom, 2023, https://www.ucom.am/file_manager/reports/mobile-2023/Mobile_2023_1_eng…
• 23“Information about Economic and Technical Indicators of Fixed Telecommunication Services for Q1 2023,” (Armenian) Team Telecom, Q1 2023, https://www.telecomarmenia.am/file_manager/Results%20&%20Reporting/tele… .
• 24“Information about Main Indicators,” GNC-Alfa, Q1 2023, (Armenian) https://www.rtarmenia.am/images/statements/PSRC-4Q-2020.pdf https://rostelecom.am/storage/assets/pdf/h2bk56UEoEDamdslFGK5ueImRqYwRf….
• 25“MTS PJSC Annual Report,” MTS, 2020, https://www.mts.am/docs/default-source/psrc2021/psrc_report_arm-1q20.pdf.
• 26“MTS Armenia company to not be sold,” News.am, April 10, 2023, https://news.am/eng/news/753997.html.
• 27“Electrical Networks of Armenia and a Russian citizen acquire GNC-Alfa telecom,” Arka Telecom, January 19, 2022, http://arka.am/en/news/business/electrical_networks_of_armenia_and_a_ru….
• 28”TEAM comments on purchase of VEON Armenia CJSC,” Arka Telecom, October 29, 2020, http://telecom.arka.am/en/news/telecom/team_comments_on_purchase_of_veo….
• 29“Armenia: Yesayan Brothers Seek to Buy Veon Armenia CJSC Telecommunications Company,” Hetq, June 9, 2020, https://hetq.am/en/article/118092.
• 30“Yesayan brothers to create new company called Unet,” CommsUpdate, April 23, 2020, https://www.commsupdate.com/articles/2020/04/23/yesayan-brothers-to-cre….
• 31Article 43, Law of the Republic of Armenia on Licensing, May 30, 2001, with several amendments from 2002-2012, National Assembly of the Republic of Armenia, http://www.parliament.am/law_docs/270601HO193eng.pdf?lang=eng.
• 32Tatev Danielian, “French Water Operator Under Corruption Probe In Armenia,” Radio Free Europe/Radio Liberty, August 27, 2018. https://www.azatutyun.am/a/29456213.html; See also: “One of the 7 officials bribed by Veolia Jur is now a minister,” Fact Investigation Platform, November 7, 2018. https://fip.am/en/4825.
• 33Article 11, Law of the Republic of Armenia on Public Service Regulation Commission, Legal Information System of Armenia, https://www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=114423.
• 34Law of the Republic of Armenia on Electronic Communication, Legal Information System of Armenia, https://www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=1869.
• 35Law of the Republic of Armenia on Public Service Regulation Commission, Legal Information System of Armenia, https://www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=114423.
• 36“Policy of Domain Names Registration in ‘.Am; and ‘.Հայ’ Domain Zones,” Internet Society Armenia, https://www.isoc.am/file_manager/pdf/Policy_EN.pdf.
• 37“Why has the NSS visited producer of the “Lay Down Mister President performance?[Armenian],” Aravot, December 17, 2022, https://www.aravot.am/2022/12/17/1312066/.
• 38Resurging internet shutdowns in 2022: weapons of control, shields of impunity, AccessNow, February 28, 2023, https://www.accessnow.org/wp-content/uploads/2023/03/2022-KIO-Report-fi…
• 39“Main problems of Internet freedom in Armenia [in Armenian],“ Media.am, January 18, 2021, https://media.am/hy/critique/2021/01/18/25891/.
• 40“Armenia Lifts Coronavirus State of Emergency,” Azatutyun, September 11, 2020, https://www.azatutyun.am/a/30833889.html.
• 41“Armenian police fine peace activist over anti-war post,” OC Media, November 8, 2020, https://oc-media.org/armenian-police-fine-peace-activist-over-anti-war-…; “Marine Manucharyan refused to delete post,” Aravat, October 10, 2020, https://www.aravot.am/2020/10/10/1142192/.
• 42“Armenia: Country specific information on content we restricted based on local law,” Facebook Transparency Center, accessed September 2023, https://transparency.fb.com/data/content-restrictions/country/AM/.
• 43“Removal Requests,” Twitter Transparency, accessed September 2023, https://transparency.twitter.com/en/reports/removal-requests.html#2020-….
• 44“Government Requests to Remove Content,” Google, accessed September 2023, https://transparencyreport.google.com/government-removals/by-country/AM….
• 45Armen Hunanyan and Zaruhi Stepanyan, “The Principle of Net Neutrality in the Republic of Armenia.” Presentation at 31st BEREC Plenary Meetings, Cascais, Portugal, May 2017, https://berec.europa.eu/files/document_register_store/2017/6/Session%20….
• 46Intellectual Property Agency, Ministry of Economy of the Republic of Armenia, https://www.aipa.am/en/laws/.
• 47Law of the Republic of Armenia on Legal Regime of Emergency, Legal Information System of Armenia, https://www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=121572.
• 48Tamamyan, Hasmik and Movses Hakobyan, “Internet Freedom in Armenia and Execution of Basic Human Rights in Online Freedom,” Media Initiatives Center, December 2017, https://mediainitiatives.am/wp-content/uploads/2018/03/Internet-Freedom….
• 49“New restrictions under martial law: discussions in Armenia,” Jam News, January 1, 2023, https://jam-news.net/internet-restriction-under-martial-law/.
• 50Yerevan Press Club, “Statement regarding the restrictions envisaged under martial law,” January 12, 2023, https://ypc.am/statements/january-12-2023/.
• 51“Tatoyan raises blocking of Monte Melkonyan with Facebook,” Panarmenian, February 3, 2022, https://www.panarmenian.net/eng/news/298237/Tatoyan_raises_blocking_of_…,.
• 52Samvel Martirosyan, “Without Realizing, Facebook Suppresses Freedom of Speech,” media.am, March 4, 2018, https://media.am/en/critique/2018/04/03/9533/.
• 53“Youtube of 5th Channel is blocked,” Aravot, October 12, 2020, https://www.aravot.am/2020/10/12/1142652/.
• 54Meta Transparency Center, “Oversight Board Selects Case Regarding a Video that Appears to Show the Mistreatment of Armenian Prisoners of War by Azerbaijani Soldiers,” March 22, 2023, https://transparency.fb.com/oversight/oversight-board-cases/armenian-pr….
• 55Oversight Board, “Oversight Board upholds Meta's decision in ‘Armenian prisoners of war video’ case,” June 2023, https://oversightboard.com/news/3622222708064000-oversight-board-uphold….
• 56IREX, “Vibrant Information Barometer 2022: Armenia,” 2022, https://www.irex.org/VIBE_2022_Armenia.
• 57“Yerevan.Today: Our work has become impossible due to fines,” Panorama, October 12, 2020, https://www.panorama.am/en/news/2020/10/12/Yerevan-Today/2379913?__cf_c….
• 58“Anna Hakobyan will continue to be the chief editor of Armenian Times,” Aysor.am, May 15, 2018. https://www.aysor.am/am/news/2018/05/15/%D4%B1%D5%B6%D5%B6%D5%A1-%D5%80…; Ani Mejlumyan, “In the new Armenia, media freedom is a mixed bag,” Eurasianet, February 6, 2019. https://eurasianet.org/in-the-new-armenia-media-freedom-is-a-mixed-bag.
• 59Ani Mejlumyan, “In the new Armenia, media freedom is a mixed bag,” Eurasianet, February 6, 2019. https://eurasianet.org/in-the-new-armenia-media-freedom-is-a-mixed-bag.
• 60“The ‘Армия России’ (Army of Russia) Poster Was Hung And Quickly Removed,” Media,am February 27, 2022, https://media.am/en/verified/2022/02/27/31862/; “Disinformation: Armenia supports Russian invasion of Ukraine” [in Russian], March 18, 2022, Factcheck.ge, https://bit.ly/3yuJFuj.
• 61“Channel 5 Connects Russian Propaganda with Armenia,” Media.am, March 3, 2022, https://media.am/en/verified/2022/03/10/32044/.
• 62“The False Narratives Of “Biolaboratories” Are Being Updated Against the Background of The War In Ukraine,” June 24, 2022, https://media.am/en/verified/2022/06/24/33244/.
• 63Arshaluys Barseghyan, Lusine Grigoryan, Anna Pambukhchyan, Artur Papyan, and Elen Aghekyan “Disinformation and Misinformation in Armenia Confronting the Power of False Narratives,” Freedom House, June 2021, p. 4, https://freedomhouse.org/sites/default/files/2021-06/Disinformation-in-….
• 64Ibid, p. 5
• 65Ibid, p. 26-27
• 66Armen Grigoryan, “’Armenia first:’ behind the rise of Armenia’s alt-right scene,” openDemocracy, September 4, 2019, https://www.opendemocracy.net/en/odr/armenia-first-behind-the-rise-of-a….
• 67“Disclosing networks of state-linked information operations,” Twitter, February 23, 2021, https://blog.twitter.com/en_us/topics/company/2021/disclosing-networks-…,
• 68IREX, “Vibrant Information Barometer 2021: Armenia,” 2021, https://www.irex.org/sites/default/files/pdf/vibe-armenia-2021.pdf.
• 69IREX, “Vibrant Information Barometer 2022: Armenia,” 20212, p. 7, https://www.irex.org/sites/default/files/VIBE_2022_Armenia%20(2).pdf
• 70Interview conducted by the author, June 2023.
• 71Decision of the Public Services Regulatory Commission of the Republic Of Armenia to Establish the Order for Publishing Data and Internet Access Services, Legal Information System of Armenia, September 3, 2008, https://www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=77489.
• 72“Study on Media Consumption and the Level of Misinformation in Armenia,” Advanced Public Research Group NGO, 2019, https://www.aprgroup.org/images/Library/NED_report/presentation_2019-04….
• 73CRRC-Armenia Foundation, “Caucasus Barometer,” June 2022, https://www.crrc.am/wp-content/uploads/2022/06/Barometer-2021_pptx_ENG_….
• 74IREX, “Vibrant Information Barometer 2022: Armenia,” 2022, https://www.irex.org/VIBE_2022_Armenia.
• 75CRRC-Armenia Foundation, “Caucasus Barometer,” June 2022, https://www.crrc.am/wp-content/uploads/2022/06/Barometer-2021_pptx_ENG_….
• 76Amnesty International, “Azerbaijan: Blockade of Lachin corridor putting thousands of lives in peril must be immediately lifted,” February 9, 2023, https://www.amnesty.org/en/latest/news/2023/02/azerbaijan-blockade-of-l….
• 77“Kim Kardashian raising awareness about Artsakh blockade,” Aravot, Januari 4, 2023, https://en.aravot.am/2023/01/04/317270/; “It is necessary to save 120 thousand people of Artsakh: statement of French intellectuals,” First Channel News, December 24, 2022, https://www.1lurer.am/en/2022/12/24/It-is-necessary-to-save-120-thousan….
• 78Yerevan protests continue as concerns mount over police violence, May 3, 2022, https://www.civilnet.am/en/news/660213/yerevan-protests-continue-as-con….
• 79Armenia's Constitution of 1995 with Amendments through 2015, https://www.constituteproject.org/constitution/Armenia_2015.pdf?lang=en.
• 80Art. 164, Criminal Code of the Republic of Armenia as amended on January 6, 2006, National Assembly of the Republic of Armenia, http://parliament.am/legislation.php?sel=show&ID=1349&lang=eng.
• 81Law of the Republic of Armenia on Mass Media as of December 13, 2003, National Assembly of the Republic of Armenia, http://parliament.am/legislation.php?sel=show&ID=1890&lang=arm.
• 82Nikol Pashinyan, “At the decision of the government…” Twitter Post, September 27, 2020, https://twitter.com/NikolPashinyan/status/1310146071004315648?s=20.
• 83“Armenian Parliament Votes To End Martial Law,” Azatutyan, March 24, 2021, https://www.azatutyun.am/a/31166809.html.
• 84“New restrictions under martial law: discussions in Armenia,” Jam News, January 1, 2023, https://jam-news.net/internet-restriction-under-martial-law/.
• 85“Public Opinion Survey: Residents of Armenia,” International Republican Institute, 2019, https://www.iri.org/sites/default/files/wysiwyg/iri_poll_armenia_septem….
• 86“Armenian PM Calls For Radical Justice Reforms As 'Second Phase Of Revolution',” Radio Free Europe/ Radio Liberty, May 20, 2019, https://www.rferl.org/a/armenians-heed-call-to-block-courts-pashinian-t….
• 87Ejmin Shahbazian and Maritsa Mandalyan, “What Happened to the Constitutional Referendum?,” EVN Report, June 7, 2020, https://www.evnreport.com/politics/what-happened-to-the-constitutional-….
• 88Art. 226 and 301 of the Criminal Code of the Republic of Armenia, National Assembly of the Republic of Armenia, http://parliament.am/legislation.php?sel=show&ID=1349&lang=eng.
• 89Armenia backtracks on criminalizing ‘grave insults’,” Civilnet, July 8, 2022, https://www.civilnet.am/en/news/667581/armenia-backtracks-on-criminaliz….
• 90Naira Bulghadarian, “Armenian Authorities to Decriminalize Insults,” Azatutyun, June 13, 2022, https://www.azatutyun.am/a/31896095.html.
• 91Tatevik Lazarian, “Armenian Parliament Criminalizes ‘Grave Insults’,” Azatutyan, July 30, 2021, https://www.azatutyun.am/a/31386137.html.
• 92Naira Bulghadarian and Artak Khulian, “Armenia’s Top Court Upholds Criminalization Of Insults,” Azatutyan, April 29, 2022, https://www.azatutyun.am/a/31827364.html.
• 93Cybercrime was defined under the new Criminal Code of the Republic of Armenia, adopted on April 18, 2003. The first prosecution case for the dissemination of illegal pornography via the internet was recorded in 2004.
• 94“Armenia criminalises public calls to violence,” CSO Meter, April 2020, https://csometer.info/armenia-criminalises-public-calls-to-violence/.
• 95“In Armenia, law on hate rhetoric provokes skepticism among human rights defenders,” Caucasian Knot, April 16, 2020, https://www.eng.kavkaz-uzel.eu/articles/50620/.
• 96“Mika Badalyan fined for 300 thousands drams,” Panorama, May 30, 2023, https://www.panorama.am/am/news/2023/05/30/%D5%84%D5%AB%D5%AF%D5%A1-%D4….
• 97“Mikaeyel Badalyan Taken Into Custody,” News.Am, July 29, 2022, https://news.am/eng/news/714056.html
• 98Naira Bulghadarian, “Armenia To Seek U.S.-Based Blogger’s Extradition,” Azatutyun, May 25, 2023, https://www.azatutyun.am/a/32429717.html.
• 99Naira Bulghadarian, “More Torture Allegations Revealed Against Armenia's Top Investigator,” Azatutyun, August 1, 2023, https://www.azatutyun.am/a/32529553.html.
• 100“The court decided to announce a search warrant and arrest the human rights defender Sashik Sultanyan,” Aravot, October 26, 2022, https://www.aravot.am/2022/10/26/1300427/.
• 101Artak Khulyan, “There are 802 cases in 9 months related to the grave insult (Armenian),” Azatutyan, April 29, 2022, https://www.azatutyun.am/a/31826471.html.
• 102Araks Mamulyan, “Grave Insult: Criminalization and Decriminalization,” EVN Report, August 15, 2022, https://evnreport.com/law-society/grave-insult-criminalization-and-decr….
• 103“All ‘grave insult’ cases sent to the court in 2021 are about insulting Nikol Pashinyan,” Hetq, March 5, 2022, https://hetq.am/hy/article/141754.
• 104“Timeline of SIM Card Registration Laws,” Privacy International, June 11, 2019, https://privacyinternational.org/long-read/3018/timeline-sim-card-regis….
• 105Tamamyan, Hasmik, Movses Hakobyan, “Internet Freedom in Armenia and Execution of Basic Human Rights in Online Freedom,” Media Initiatives Center, December 2017, https://mediainitiatives.am/wp-content/uploads/2018/03/Internet-Freedom….
• 106Natalia Krapiva and Giulio, “Hacking in a war zone: Pegasus spyware in the Azerbaijan-Armenia conflict,” Access Now, May 25, 2023, https://www.accessnow.org/publication/armenia-spyware-victims-pegasus-h…
• 107Ravie Lakshmanan, “Armenian Entities Hit by New Version of OxtaRAT Spying Tool,” The Hacker News, February 23, 2023, https://thehackernews.com/2023/02/armenian-entities-hit-by-new-version-…
• 108Bill Marczak, John Scott-Railton, Bahr Abdul Razzak, Noura Al-Jizawi, Siena Anstis, Kristin Berdan, and Ron Deibert, “Dissident’s Doubly-Infected iPhone Reveals Cytrox Mercenary Spyware,” The Citizen Lab, December 16, 2021, https://citizenlab.ca/2021/12/pegasus-vs-predator-dissidents-doubly-inf….
• 109Mike Dvilyanski, David Agranovich, and Nathaniel Gleicher, "Threat Report on the Surveillance-for-Hire Industry," Meta, December 16, 2021, https://about.fb.com/wp-content/uploads/2021/12/Threat-Report-on-the-Su….
• 110Tweet from Ruben Muradyan, May 3, 2022, https://twitter.com/RubenMuradyan/status/1521497115075264513.
• 111Clement Lecigne and Christian Resell, “Protecting Android users from 0-Day Attacks,” Google Threat Analysis Group, May 19, 2022, https://blog.google/threat-analysis-group/protecting-android-users-from…
• 112Interview with Ruben Muradyan September 2023
• 113Bill Marczak, John Scott-Railton, Kristin Berdan, Bahr Abdul Razzak, and Ron Deibert, “Hooking Candiru,” CitizenLab, July 15, 2021, https://citizenlab.ca/2021/07/hooking-candiru-another-mercenary-spyware…
• 114Maddie Stone and Clement Levigne, “How we protect users from 0-day attacks,” Google, July 14, 2021, https://blog.google/threat-analysis-group/how-we-protect-users-0-day-at…
• 115“Parliament gives police authority to conduct phone tapping surveillance,” Armenpress, January 21, 2020, https://armenpress.am/eng/news/1002039.html.
• 116Law on Protection of Personal Data,” available at: http://www.foi.am/u_files/file/Personaldataprotectionlaw_ENG.pdf.
• 117“Law on Protection of Personal Data,” National Assembly of the Republic of Armenia, http://www.parliament.am/legislation.php?sel=show&ID=5275.
• 118See “On making amendments to the legal regime of emergency [in Armenian],” IRTEK, https://www.irtek.am/views/act.aspx?aid=152585.
• 119“Armenia: Law Restricts Privacy Amid COVID-19 Fight,” Human Rights Watch, April 3, 2020, https://www.hrw.org/news/2020/04/03/armenia-law-restricts-privacy-amid-….
• 120“Statement on destruction of information and storage devices [in Armenian],” Government of Armenia, September 25, 2020, https://www.gov.am/u_files/file/Haytararutyunner/Ardzanagrutyun.pdf.
• 121Law on Electronic Communications, Legal Information System of Armenia, https://www.arlis.am/Annexes/4/elektr_com_en.pdf.
• 122Law on Electronic Communications, Legal Information System of Armenia, https://www.arlis.am/Annexes/4/elektr_com_en.pdf.
• 123Committee to Protect Freedom of Expression, “Annual Report of CPFE on Situation with Freedom of Expression and Violations of Rights of Journalists and Media in Armenia-2022,” January 27, 2023,, https://khosq.am/en/reports/annual-report-of-cpfe-on-situation-with-fre….
• 124United States State Department, “2022 Country Reports on Human Rights Practices: Armenia,” accessed July 2023, https://www.state.gov/reports/2022-country-reports-on-human-rights-prac…; Anahit Chilingaryan, “High Stakes for Armenian Democracy in Rights Defender’s Trial,” Human Rights Watch, June 21, 2022, https://www.hrw.org/news/2022/06/21/high-stakes-armenian-democracy-righ….
• 125“The court decided to announce a search warrant and arrest the human rights defender Sashik Sultanyan,” Aravot, October 26, 2022, https://www.aravot.am/2022/10/26/1300427/.
• 126Armen Grigoryan, “’Armenia first’: behind the rise of Armenia’s alt-right scene,” openDemocracy, September 4, 2019, https://www.opendemocracy.net/en/odr/armenia-first-behind-the-rise-of-a…; United States State Department, “2022 Country Reports on Human Rights Practices: Armenia,” accessed August 2023, https://www.state.gov/reports/2022-country-reports-on-human-rights-prac…
• 127“Expert: Azerbaijanis hacked over 200 Armenian websites overnight,” Panorama, October 13, 2022, https://www.panorama.am/en/news/2022/10/13/Armenian-websites-hacking/27….
• 128Facebook Post of Union of Informed Citizens in Facebook about hacking of the websites, October 13, 2022, https://www.facebook.com/uicarmenia/posts/pfbid0MeX9LhbYEV82ajMfz9wtJTr…
• 129Post of Union of Informed Citizens in Facebook about hacking of the Youtube chanell (Armenian), 9 April 2023, https://www.facebook.com/uicarmenia/posts/pfbid0QJ51ZekfXCoWNquzy6erhyk…
• 130Susan Badalyan, “Armenian YouTube Channel Hacked Ahead Of Corruption Report,” Azatutyun, March 16, 2023, https://www.azatutyun.am/a/32321196.html.