Opšti pregled

U Srbiji je internet relativno slobodan i otvoren, sa visokom stopom pristupa internetu, blokiranje sajtova je ograničeno, a novinarima su Ustavom zagarantovana sloboda govora i zaštita. Međutim, iako je okruženje onlajn medija raznoliko, prisutan je porast dezinformacija koje šire provladini informativni sajtovi. Neki od ovih sajtova, čiji su pojedini vlasnici povezani sa vladajućom strankom, neretko učestvuju u kampanjama dezinformisanja. Vlada je u nekoliko navrata navodno učestvovala u angažovanju trolova na društvenim mrežama sa ciljem da unaprede svoj zvanični narativ kao i da ocrne kritičare vlasti. Infrastruktura za nadzor u zemlji takođe je povod za brigu, uzimajući u obzir istraživanja koja pokazuju da su srpske vladine agencije navodno koristile napredne alate I špijunske softvere za nadzor, uključujući Predator. Novinari se i dalje suočavaju sa strateškim tužbama protiv učešća javnosti (SLAPP) u vezi sa „uvredama“ ili „klevetama“ na račun javnih zvaničnika, iako su pritvori i zatvorske kazne u ovim slučajevima i dalje retki.

Srbija je parlamentarna demokratija u kojoj se vlast bira preko višepartijskih izbora, ali Srpska napredna stranka (SNS) poslednjih godina kontinuirano je narušavala politička prava i građanske slobode, vršeći pritisak na nezavisne medije, političku opoziciju i organizacije civilnog društva.

Ključni događaji, Jun 1, 2022. godine - Maj 31, 2023. godine

• Vladini zvaničnici i pojedinci povezani sa vladom nastavili su da koriste strateške tužbe protiv učešća javnosti (SLAPP) da zastraše i vrše pritisak na nezavisne medije, posebno KRIK (videti B4 i C3).
• U četvrtom kvartalu 2022. godine Meta je uklonila više od 5,000 neautentičnih naloga na više platforma povezanih sa vladajućom SNS strankom, zbog širenja koordinisanog neautentičnog ponašanja (videti B5).
• Manje pojedinaca je privedeno zbog navodnih prekršaja u vezi sa onlajn govorom nego u prethodnom periodu izveštavanja (videti C3).
• Nakon masovnih pucnjava u Beogradu i Mladenovcu u maju 2023. godine, ljudi su se mobilisali na mrežama kako bi protestovali protiv zvaničnog odgovora vlade, ali i kritičari vlade su se takođe suočili sa uznemiravanjem na mrežama (videti B8 i C7).
• U aprilu 2023. godine, Narodna skupstina donela je Zakon o električnim komunikacijama koji nalaže registaciju svih kupljenih SIM kartica u zemlji (videti C4).

A. Ograničavanje pristupa internetu (0-25 poena)

A1: Da li infrastrukturna ograničenja limitiraju pristup internetu ili brzinu i kvalitet internet konekcije? (0–6 poena): 6

Prema podacima Zavoda za statistiku Srbije za 2022. godinu, 77 odsto domaćinstava ima računar, dok 95 odsto ima mobilni telefon. U 2022. godini, 83.2 odsto domaćinstava u Srbiji imalo je internet vezu, pri čemu je 90,9 odsto koristilo usluge fiksnog širokopojasnog interneta, a 74,4 odsto mobilni širokopojasni internet.1 Prema podacima Međunarodne telekomunikacione unije (ITU) za 2022. godinu, 83,5 odsto građana Srbije ima pristup internetu, sa stopom mobilne širokopojasne veze od 103,6 odsto i stopom fiksnog širokopojasnog pristupa od 26,2 odsto.2 Na osnovu Ookla Speedtest-a izvedenog u maju 2023. godine, brzina preuzimanja podataka sa interneta u Srbiji u proseku je iznosila 47,37 Mbps za mobilne telefone i 66,24 Mbps za fiksni širokopojasni internet.3

Generalno, internet usluge u Srbiji su pouzdane. Većina korisnika ima neki oblik digitalne pretplatničke linije (DSL), a tehnologija interneta četvrte generacije (4G) je takođe široko dostupna. Državna telekomunikaciona kompanija Telekom Srbija dramatično je ubrzala razvoj svoje optičke mreže u poslednjih nekoliko godina. Kablovske kompanije, koje su dugo bile glavni uzrok razvoja brzog interneta u zemlji, takođe nastavljaju da ulažu u optička vlakna. U 2020. godini država je pokrenula program za izgradnju infrastrukture optičkih vlakana u ranije zanemarenim područjima.4

Srbija održava strateško partnerstvo u telekomunikacijama sa kineskim kompanijama od 2017. godine, kada su vlada i kineska kompanija Huawei potpisale dva neobavezujuća sporazuma o „pametnim gradovima“ (videti C5) i razvoju širokopojasnih internet usluga. Sporazum je deo plana Pekinga o kineskom „digitalnom putu svile“, za koji bi Srbija bila evropsko središte.5

Iako Srbija formalno nije deo „Čiste mreže“, inicijative za bezbednost mobilne mreže pete generacije (5G) koju predvode SAD, a koja kineske kompanije Huavej i ZTE identifikuje kao „nepouzdane“ dobavljače tehnologije, 2020. godine predsednik Srbije i premijer Kosova potpisali su sporazum o saradnji u Vašingtonu, obećavajući da će se uzdržati od korišćenja 5G opreme bilo koje kompanije koje su označene kao nepoverljive. Međutim, Vašingtonski sporazum nije direktno pominjao ni Kinu ni određene prodavce poput Huaveja.6

Prvobitno planirano da se pokrene 2021. godine, uvođenje 5G mreže u Srbiji je odloženo.7 Tatjana Matić, bivša ministarka trgovine, turizma i telekomunikacija, najavila je aukcije za 5G licence, koje je trebalo da budu održane u prvoj polovini 2022.8 Međutim, nikakvi novi razvoji ili detalji predstojećih aukcija nisu zabeleženi do kraja perioda izveštavanja.

A2: Da li je pristup internetu zabrinjavajuće skup ili je internet nedostupan određenim delovima populacije zbog geografskih, socijalnih ili drugih razloga? (0–3 poena): 2

Internet usluge u Srbiji su relativno pristupačne, iako je pristup širokopojasnom internetu preko fiksne linije skuplji od pristupa preko mobilnih telefona. Prema podacima ITU-a za 2022. godinu, pretplata na fiksni širokopojasni pristup od 5 gigabajta košta 2,31 odsto mesečnog bruto nacionalnog dohotka (BND) po glavi stanovnika, a 2 GB mobilnih podataka košta 0,82 odsto mesečnog BND-a po glavi stanovnika.9 Komisija za širokopojasni pristup internetu i održivi razvoj navela je da bi „širokopojasne usluge na početnom nivou“ trebalo da koštaju manje od 2 posto mesečnog BND-a po glavi stanovnika.

Postoji digitalni jaz između urbanih i manje naseljenih područja. Prema godišnjim podacima Zavoda za statistiku Srbije za 2022. godinu, postoje značajne razlike u pogledu internet povezanosti između urbanih centara, gde 87.6 odsto domaćinstava ima pristup internetu, i manjih naselja i sela, gde 75.8 odsto domaćinstava ima pristup internetu. Najveća stopa prodora interneta je u Beogradu (93 odsto), dok severna pokrajina Vojvodina (81.9 odsto), centralna i zapadna Srbija (80.7 odsto), i južna i istočna Srbija (76.6 odsto) imaju niže stope prodora.10 Regioni sa višim stepenom pristupa internetu uglavnom su u centralnim i severnim delovima zemlje.11

Nivo pristupa internetu među domaćinstvima takođe zavisi od društveno-ekonomskih uslova. Internet veze su prisutne u 99,6 odsto domaćinstava sa mesečnim prihodom većim od €700, dok u domaćinstvima sa mesečnim prihodom između €255 i €426 zaostaje sa 71.1 odsto.12

Iako je Zakonom o elektronskim komunikacijama propisano da se univerzalne usluge pružaju na tehnološki neutralnoj osnovi, sa propisanim kvalitetom i po pristupačnim cenama za osobe sa invaliditetom i socijalno ugrožene,13 poslednjih godina je malo pomaka načinjeno u primeni univerzalne usluge po povoljnijim cenama za socijalno ugrožene korisnike.14

A3: Da li vlada sprovodi tehničku ili pravnu kontrolu nad infrastrukturom interneta u svrhe ograničenja mogućnosti povezivanja na internet? (0–6 poena): 6

Tokom perioda izveštavanja, Vlada nije ometala niti ograničavala pristup internetu, takođe nema podataka o prethodnom nametanju gašenja infrastrukture interneta tokom izbora ili drugih nacionalnih događaja.

Infrastruktura provajdera internet usluga (ISP) nije centralizovana, iako država ima većinski udeo u Telekom Srbiji,15 jednom od najvećih provajdera. Platforma za razmenu internet saobraćaja Srpska otvorena berza (SOKS),16 privatno je lice sa decentralizovanom mrežom.17

A4: Da li postoje pravne, regulatorne ili ekonomske prepreke koje ograničavaju raznolikost pružalaca usluga? (0–6 poena): 4

Sektor za telekomunikacije je relativno raznolik, iako državna kompanija Telekom Srbija drži najveći udeo na tržištu i mobilne i fiksne širokopojasne mreže. Telekom Srbija je već bio najkorišćeniji i najrasprostranjeniji operator internet usluga, ali kupovinom manjih telekomunikacionih kompanija sada ima kontrolu nad gotovo 50 odsto tržišta širokopojasnog interneta u zemlji.18 Nema značajnih prepreka za ulazak na tržište. Prema Zakonu o elektronskim komunikacijama,19 svako preduzeće može pružati telekomunikacione usluge ako ispunjava opšte uslove i aplicira RATEL-u.20 Pojedinačne licence se izdaju samo za ograničene resurse, poput frekvencija. Zakon o elektronskim komunikacijama većinski je usklađen sa pravilima Evropske unije (EU), a postoje i planovi za njegove izmene i dopune kako bi se postiglo potpuno usklađivanje.21

Na osnovu RATEL-ovog Izveštaja o tržištu elektronskih komunikacija za četvrti kvartal 2022. godine, Telekom Srbija je obuhvatao 43,8 odsto od procenjenih 8,6 miliona pretplatnika mobilne telefonije,22 dok Yettel, koji je prvobitno bio Telenor pre nego što ga je kupila češka investiciona kompanija PPF Group 2018. godine,23 i A1 Srbija pojedinačno pokrivaju 31.7, odnosno 23.7 odsto. Telekom Srbija i SBB efektivno imaju duopol na tržištu fiksnog širokopojasnog pristupa. Od 1,92 miliona pretplatnika fiksne širokopojasne veze, Telekom Srbija drži skoro 56,8 odsto, dok SBB opslužuje 30,2 odsto tržišta.24

U Julu 2022. godine, nakon zatvaranja perioda izveštavanja za ovu godinu, Telekom Srbija kupila je telekomunikacionu kompaniju Globaltel po nepoznatoj ceni.25

U Januaru 2021. godine, Telekom Srbija potvrdila je potpisivanje sporazuma o izdavanju optičkih kablova iz svoje infrastrukture Yettelu.26

U aprilu 2021. godine, Junajted Media i SBB, koji su obe deo holandske Junajted grupe,27 podneli su krivičnu prijavu protiv Telekoma i Telenora zbog navodnog zaključivanja restriktivnog sporazuma, za koji veruju da bi mogao da stvori presedan koji otežava konkurentima da uđu na tržište.28 Dve godine od početka slučaja, tužiteljka beogradskog Višeg javnog tužilaštva kojoj je prvobitno bio dodeljen predmet smenjena je sa funkcije, potez za koji je Marinika Tepić tvrdila da je povezan sa njenom istragom o državnoj elektroprivredi,29 a predmet je ustupljen drugom tužiocu koji je prijavu brzo odbacio.30 Kao odgovor na tužbu, Telekom je podneo tužbu za odštetu od skoro €80 miliona navodeći da mediji N1 i Nova.rs, koji su u vlasništvu Junajted grupe, kritički izveštavaju o državnom operateru na način koji bi mogao da predstavlja čin nelojalne konkurencije. Privredni sud je tužbu odbacio u maju 2022.31

A5: Da li je državnim regulatornim telima koja nadziru pružaoce usluga i digitalne tehnologije onemogućeno da svoj posao izvršavaju slobodno, pravično i nezavisno? (0–4 poena): 4

RATEL, koji je odgovoran za regulisanje sektora telekomunikacija i mreže operatora fiksne telefonije, posluje transparentno.32 Ministarstvo informisanja i telekomunikacija (MIT), prethodno Ministarstvo trgovine, turizma i telekomunikacija, nadležno je za nadzor agencije, u skladu sa Zakonom o elektronskim komunikacijama i statutom RATEL-a iz 2016. godine.33 Ne postoji nijedan državni organ ili organ zadužen za nadzor ili regulisanje internet sadržaja u Srbiji.

RATEL ima dva glavna organa - Upravni odbor i direktora agencije. Članove Upravnog odbora bira Narodna skupština, na osnovu javnog konkursa koji sprovodi MIT. Članovi odbora se formalno ne imenuju na osnovu političke pripadnosti, iako većinska koalicija u skupštini može glasati za svoje preferirane kandidate. Odbor bira direktora agencije među kandidatima koji se takođe biraju na osnovu javnog konkursa. Dragan Pejović, koji je prethodno radio na pitanjima u vezi sa poštanskom službom Srbije, u avgustu 2020. je jednoglasno izabran na petogodišnji mandat kao direktor RATEL-a, zamenivši Vladicu Tintora.34

RATEL je finansijski nezavisan od izvršne vlasti, pošto se finansira iz različitih naknada (na primer, onih za naplaćivanje korišćenja frekvencija) koje plaćaju provajderi usluga. Međutim, sav višak novčanih sredstava mora biti prebačen u državni budžet.35

Imenovanje članova Upravnog odbora RATEL-a formalno je transparentno; konkursi se objavljuju javno, lista izabranih kandidata se takođe objavljuje javno, a sednice Narodne skupštine, na kojima se raspravlja o imenovanjima, prenose se uživo na internetu. Različite zainteresovane strane, uključujući industrijska udruženja, ne mogu zvanično predložiti kandidate, jer to može negativno uticati na nepristrasnost u okviru RATEL-a. Prethodni sastavi odbora nisu uključivali članove iz tih redova.36 Odluke direktora i Upravnog odbora RATEL-a dostupne su na veb stranici agencije, zajedno sa zapisnicima sa sastanaka odbora i dozvolama koje je agencija izdala.37 RATEL redovno održava javne konsultacije o aktima iz svoje nadležnosti, što je zajedno sa MIT dužan da čini prema članovima 34 - 36 Zakona o elektronskim komunikacijama..38

Fondacija Registar nacionalnog internet domena Srbije (RNIDS), koja je u privatnom vlasništvu, upravlja registrom naziva nacionalnih internet domena najvišeg nivoa u Srbiji (.rs i .срб) i internet infrastrukturom od posebnog značaja za funkcionisanje interneta u Srbiji.39

B. Ograničavanje sadržaja (0-35 poena)

B1: Da li država blokira ili filtrira, ili prisiljava pružaoce usluga da blokiraju ili filtriraju sadržaj na internetu, posebno onaj koji je zaštićen međunarodnim standardima za zaštitu ljudskih prava? (0–6 poena): 5

Uopšteno, internet sadržaj je široko dostupan i politički, kulturni ili društveni sadržaji se ne blokiraju.

Tokom perioda izveštavanja nije bilo prijavljenih slučaja blokiranja ili filtriranja sajtova od strane države. Međutim, vlada je blokirala brojne sajtove za kockanje krajem 2020. godine kada korisnici određenih pružaoca internet usluga nisu mogli da pristupe nizu sajtova za klađenje, koje su ranije funkcionisali slobodno.40 Na pitanje o tome, provajderi su odgovorili da se pridržavaju novog Zakona o kockanju, koji je donet u aprilu 2020. godine.41 Po završetku perioda izveštavanja, sajtovi su i dalje blokirani.

B2: Da li državni ili nedržavni akteri koriste pravne, administrativne ili druge kanale kako bi naterali izdavače, pružaoce usluga hostinga sadržaja ili digitalne platforme da uklone sadržaje, posebno one koji su zaštićeni međunarodnim standardima o ljudskim pravima? (0–4 poena): 3

Vlada retko uklanja onlajn sadržaje koji su zaštićeni međunarodnim standardima o ljudskim pravima.

U aprilu 2023. godine, srpske dnevne novine Večernje novosti objavile su profil ambasadora Sjedinjenih Američkih Država u Srbiji Kristofera Hila, u kome su kritikovali njegove navodne negativne stavove prema Srbiji. Članak je po kratkom postupku uklonjen sa veb stranice izdanja, ali naslov je i dalje vidljiv kroz pretraživače i agregatore vesti.42

Oslobađanje pružalaca usluga od odgovornosti za sadržaj trećih strana utvrđeno je Zakonom o elektronskoj trgovini,43 koji se zasniva na načelima EU Direktive o e-trgovini. Deo u Zakonu pod naslovom „Odgovornost pružalaca usluga“ (članovi 16–20) definiše kriterijume za isključenje odgovornosti kod pružanja različitih vrsta usluga, uključujući hosting i kešing, kao i proceduru za uklanjanje nedopuštenog sadržaja (notice-and-takedown).

Međutim, izmenama i dopunama Zakona o žigovima, koje su usvojene u martu 2020. godine, dozvoljeno je podnošenje tužbi ne samo protiv onih koji su povredili prava intelektualne svojine, već i protiv pružalaca usluga čije su usluge korišćene tom prilikom.44 U skladu sa izmenama, kršenje ugovora o licenci se stoga smatra kršenjem prava žiga, a prekršioci mogu snositi krivičnu odgovornost. U ovom slučaju, korisnik licence može biti obavezan da otkrije dokumente koji se odnose na kršenje, kao i kanale i osobe koje su učestvovale u kršenju prava.45

U svojim izveštajima o transparentnosti koji pokrivaju period od januara do juna 2022. godine, Meta je otkrila da nije uklonila nikakav sadržaj na zahtev Vlade Srbije.46 Gugl nije primio zahteve za uklanjanje sadržaja od strane srpske Vlade u toku 2022. godine.47 Pored toga, Tviter nije objavio nikakav izveštaj o transparentnosti koji pokriva bilo koji deo 2022. godine.48

B3: Da li su ograničenja pristupa internetu i digitalnim sadržajima dovoljno transparentna, proporcionalna ciljevima i da li postoji nezavisni žalbeni postupak? (0–4 poena): 3

Ograničenja na internetu su minimalna. Srbija nema poseban zakon koji reguliše onlajn sadržaj, a opšti medijski zakoni, kao što su Zakon o javnom informisanju i medijima i Zakon o elektronskim medijima,49 trenutno se ne koriste za gušenje ili ograničavanje onlajn govora.

Kada je provajder mobilnih usluga A1 Srbija blokirao pristup određenim veb-sajtovima za onlajn kockanje na zahtev Uprave za igre na sreću Ministarstva finansija u oktobru 2020. godine (videti B1), SHARE fondacija poslala je dva zahteva za slobodu informacija Vladi, tražeći obaveštenje upućeno ISP-ovima i listu zabranjenih URL adresa, ali ih je Uprava za igre na sreću odbila.

B4: Do online journalists, commentators, and ordinary people practice self-censorship online? (0–4 points): 2

U Srbiji postoji autocenzura, posebno među provladinim medijima. Kako je to opisao jedan novinar, „kada se procene rizici, granice postaju prilično jasne”.50 U nekim medijima novinari su prećutno svesni o kojim temama mogu, a o kojim ne smeju slobodno da razgovaraju.51 Prema izveštaju Međunarodnog odbora za istraživanje i razmenu (IREX) za 2022. godinu, Vibrant Information Barometer (VIBE), „autocenzura je veoma prisutna“ u zemlji.52 Pored toga, količina SLAPP tužbi podnetih protiv nezavisnih medija izazivaju zabrinutost zbog autocenzure (videti C3).

B5: Da li su onlajn izvori informacija kontrolisani ili manipulisani od strane vlade ili nekog drugog moćnog aktera radi naglašavanja određenih političkih interesa? (0–4 poena): 1

Promena rezultata: Ocena je snižena sa 2 na 1 jer je Meta izveštaj otkrio da srpski državni službenici i zaposleni u vladajućoj Srpskoj naprednoj stranci (SNS) upravljaju mrežom lažnih naloga koji promovišu zvanične narative stranke.

Država nastavlja da ima aktivnu ulogu u vršenju uticaja na medijsko tržište. Veliki broj novinskih kuća ima bliske veze sa vladajućom strankom, a politička polarizacija medija pogoršana je administracijskim favorizovanjem tabloida, čije izveštavanje ih pretežno predstavlja u pozitivnom svetlu.

Paket medijskih zakona usvojen 2014. godine omogućio je državnim organima da kroz sufinansiranje utiču na medije da izveštavaju u javnom interesu. Na taj način je vlada dobila mehanizam da podržava privatne medije koji se nalaze u vlasništvu članova ili simpatizera vladajuće stranke, jasno putem ugovora o oglašavanju ili preko manje transparentnih subvencija.53 U praksi, internet portali tabloida bliskih vlasti koji stalno izvrću činjenice i napadaju nezavisne medije, nastavili su da dobijaju značajan deo javnih sredstva na državnom i lokalnom nivou (videti B6).54

U Metinom Izveštaju o pretnjama za poslednji kvartal 2022. godine, kompanija je detaljno opisala uklanjanje široko rasprostranjene mreže u Srbiji koja se sastoji od preko 5,000 naloga i desetak grupa na Fejsbuku i Instagramu koje su se bavile „koordinisanim neautentičnim ponašanjem“ kako bi podržale predsednika Aleksandra Vučića i kritikovale opoziciju.55 Meta je otkrila da su ove mreže povezane sa grupom zaposlenih u Srpskoj naprednoj stranci (SNS), poznatijoj kao Internet tim, kao i nekim državnim službenicima.56 Pored Fejsbuka i Instagrama, ova mreža naloga je takođe bila aktivna i na Tviteru, Jutjubu kao i sajtovima lokalnih medija. Za razliku od „tradicionalnih“ farmi trolova za koje je Meta je dokumentovala da uglavnom operišu iz jedne centralne kancelarije, ovu mrežu su vodili pojedinci i male grupe sa više lokacija širom zemlje.

Ranije, u avgustu 2021. godine, Tviter je počeo da označava različite provladine medije kao medije „kojima upravlja predstavnik vlade” ili kao „medijski entitet koji je povezan sa državom“, što je izazvalo veliku kontroverzu u zemlji.57 Akcija je povezana sa uklanjanjem 8.500 provladinih naloga sa mreže u martu 2020. godine.58 Prema Tviteru, ovi klasteri naloga su služili za promovisanje interesa predsednika Aleksandra Vučića i SNS tako što su služili za ućutkivanje političkih protivnika i širenja dometa vesti koje administraciju predstavljaju u pozitivnom svetlu. Predsednik Vučić je ocenio ovaj potez od strane Tvitera kao uvođenje cenzure..59

U julu 2021., novinarska ogranizacija Reporteri bez granica zabeležili su povećanje broja veb stranica poznatih kao „ružni blizanci“, koji sa ciljem da zbune čitaoce, oponašaju i plagiraju vizuelni identitet određenog nezavisnog medija, dok istovremeno objavljuju vesti direktno preuzete od vladajuće stranke i napadaju zaposlene u tim pravim nezavisnim medijima. U decembru 2021., Južne vesti dobile su presudu protiv svog “ružnog blizanca” i naređeno je da sajt bude privremeno uklonjen.60 Medijski portali Ozonpress i Kolubarske koji su takođe bili na meti ovih stranica, nisu uspeli na sudu da dokažu da ovi sajtovi krše autorska prava.61

B6: Da li postoje ekonomske, regulatorne ili neke druge prepreke koje utiču negativno na mogućnost korisnika da objavljuju sadržaje onlajn? (0–3 poena): 2

Položaj onlajn medija u Srbiji otežan je određenim zakonskim i finansijskim preprekama, pre svega zbog značaja državnog finansiranja na medijskom tržištu.

Država utiče na medijski sektor putem javnog sufinansiranja (videti B5). Paket medijskih zakona iz 2014. godine daje Vladi značajan uticaj na veliki broj medija, mada se mnoge medijske kuće finansiraju i na druge načine. Pored toga, izveštaj Evropskog parlamenta objavljen 2023. godine izazvao je zabrinutost zbog „navoda da vladajuća stranka koristi [Telekom Srbiju] da poveća svoj uticaj na medijsko tržište u Srbiji“.62

Zakon o elektronskim komunikacijama ne spominje izričito „neutralnost mreže“, ali sadrži princip pružanja mogućnosti krajnjim korisnicima da prilikom „korišćenja javnih komunikacionih mreža i usluga, slobodno pristupaju i distribuiraju informacije, kao i da koriste aplikacije i usluge po svom izboru“.63 Za sada nije bilo zabeleženih pokušaja ukidanja neutralnosti mreže u praksi.

Međutim, mobilni operatori u Srbiji nude tarifne pakete sa besplatnim pristupom određenim sajtovima i uslugama (zero-rating). Tokom 2023. godine, svi mobilni operateri, uključujući Yettel,64 A1 Srbija,65 i Telekom Serbia,66 nastavljaju da nude pakete sa uključenim protokom za određene aplikacije, kao što su Facebook, Viber i WhatsApp.

B7: Da li onlajn sferi informisanja nedostaju raznolikost i pouzdanost? (0–4 poena): 3

Medijska sfera u Srbiji je raznolika, mada hibridne novinske veb stranice, koje šire dezinformacije, postaju sve prisutnije.

SHARE Fondacija sastavila je bazu podataka sa više od 1,400 online medijskih platformi, kao i štampanih medija koji imaju i veb stranice.67 Podaci su dobijeni od nacionalne Agencije za privredne registre, koja vodi Registar medija u zemlji.68

Prema Zakonu o javnom informisanju i medijima (član 30, stav 2), u medije ne spadaju platforme poput internet foruma, društvenih mreža i drugih platformi koje omogućavaju slobodnu razmenu informacija, ideja i mišljenja njenih članova, niti bilo koja druga samostalna elektronska publikacija, poput blogova, veb-prezentacija i sličnih elektronskih prezentacija, osim ako nisu registrovane u Registru medija, koji vodi Agencija za privredne registre.69

U februaru 2023. godine, srpski dnevnik Danas objavio je intervju sa Danijelom Smitom, navodnim britanskim stručnjakom za spoljne odnose, a posebno za region Balkana. Smit je u intervjuu govorio o situaciji na Kosovu i rastu tenzija, kritikujući Srbiju i zvanični stav predsednika Vučića o Kosovu i ruskoj invaziji na Ukrajinu. Nekoliko dana kasnije, korisnik Tvitera je priložio dokaze koji su naizgled demantovali postojanje Danijela Smita, ukazujući na brojne nedoslednosti u njegovim kvalifikacijama.70 Ubrzo su se pojavile nove informacije koje su otkrile da je nalog takođe koristio dipfejk sliku na profilu.71 Danas je odmah uklonio intervju i objavio članak o tome kako se novinarka koja je uradila intervju našla na meti trol naloga.72 Ovo nije bio prvi slučaj da Danijel Smit daje intervjue za regionalne medije.

Društvene mreže odigrale su ulogu u jačanju širenja teorija zavere i dezinformacija, posebno u vezi sa migracijom.73

B8: Da li trenutni uslovi otežavaju korisnicima da se mobilišu, formiraju zajednice i započinju kampanje, posebno vezane za politička i socijalna pitanja? (0–6 poena): 5

Društvene mreže se redovno koriste za organizovanje društvenih pokreta i protesta.74

Nakon masovnih pucnjava u Beogradu i Mladenovcu početkom maja u kojima je poginulo 17 i povređena 21 osoba, uključujući i onu koja se dogodila u školi, građani su se mobilisali i onlajn i oflajn zbog slabe reakcije Vlade i kontinuirane promocije nasilja u medijima. Protesti pod nazivom „Srbija protiv nasilja“ počeli su 8. maja kada je hiljade ljudi u tišini šetalo centrom grada i nastavili su se do kraja perioda izveštavanja, a veličina protesta je varirala između hiljadu do desetina hiljada učesnika.75

Izbori na sva tri nivoa vlasti održani su u aprilu 2022. godine i nekoliko organizacija je pokrenulo „Platformu tri slobode“ kako bi pratili izbornu kampanju, kao i da bi pomogli građanima i biračima da izraze svoja prava na pristup informacijama, udruživanje i okupljanje.76

U decembru 2021. godine, osobe koje su preživele seksualno zlostavljanje oglasile su se na Tviteru i pokrenule kampanju na društvenim mrežama po uzoru na kampanju #MeToo, koristeći hashtag #nisamprijavila.77 Kampanja se brzo proširila po društvenim mrežama, sa hiljadama preživelih koji su podelili svoje priče i pružili podršku jedni drugima (videti C7).

Brojni drugi društveni pokreti se rutinski organizuju na mreži kako bi se bavili pitanjima koja se tiču životne sredine, prava onlajn radnika i lokalne politike.78

C. Kršenja korisničkih prava (0-40 poena)

C1: Da li ustav ili drugi zakoni neuspešno štite prava kao što su sloboda izražavanja, pristup informacijama i sloboda medija, uključujući na internetu, i da li ih sprovodi sudstvo koje nije nezavisno? (0–6 poena): 4

Član 46 Ustava garantuje slobodu mišljenja i izražavanja, kao i slobodu da se govorom, pisanjem, slikom ili na drugi način traže, primaju i šire obaveštenja i ideje. Član 50 propisuje da je svako slobodan da bez odobrenja, na način predviđen zakonom, osniva novine i druga sredstva javnog obaveštavanja. Isti član propisuje i da u Republici Srbiji nema cenzure. Član 51 garantuje da svako ima pravo da istinito, potpuno i blagovremeno bude obavešten o pitanjima od javnog značaja i sredstva javnog obaveštavanja su dužna da to pravo poštuju. Pravo na pristup podacima koji su u posedu državnih organa i organizacija kojima su poverena javna ovlašćenja, u skladu sa zakonom, zagarantovano je članom 51 Ustava.79

Članom 52 Zakona o javnom informisanju i medijima definisana je „novinarska tajna“ i utvrđeno je da novinar nije dužan da otkrije izvor informacije, osim podataka koji se odnose na krivično delo, odnosno učinioca krivičnog dela, za koje je kao kazna propisan zatvor u trajanju od najmanje pet godina, ako se informacije o krivičnom delu ne mogu pribaviti na drugi način.80

Krivični zakonik takođe pruža zaštitu novinarima, navodeći da „lice koje obavlja poslove od javnog značaja u oblasti informisanja u vezi sa poslovima koje obavlja“ treba da bude zaštićeno od pretnji napadom na život ili telo tog lica ili njemu bliskog lica (član 138, stav 3). Kazne za ugrožavanje sigurnosti novinara u vezi sa njihovim radom kreću se u rasponu od šest meseci do pet godina zatvora - isto kao i za pretnje najvišim državnim zvaničnicima.81 Međutim, ova prava ne sprovode se dosledno u praksi. Krajem 2021. godine predložene su izmene Krivičnog zakonika sa namerom da se novinarima pruži veća zaštita, ali predlog izmena takođe sadrži i članove koji bi mogli da kriminalizuju uvredljive stavove i predstavljaju pretnju slobodi govora (videti C2).82

Iako je pravosuđe formalno nezavisno, ono često dolazi pod uticaj vladinih zvaničnika koji javno komentarišu rad sudova i u nekim slučajevima otvoreno antagoniziraju sudije. Štaviše, u uzastopnim izveštajima Evropske komisije (EK) konstatovano je da su reforme pravosuđa u zemlji, koje su namenjene jačanju nezavisnosti sudstva, u zastoju.83

Ustavni amandmani koji su sačinjeni u cilju unapređenja nezavisnosti pravosuđa u Srbiji stavljeni su na referendum u januaru 2022. Većina građana koji su glasali na referendumu bila je za te amandmane, a skupština je naknadno donela neophodan zakon za izmenu Ustava u februaru.84 Stvarni uticaji ustavnih promena na nezavisnost pravosuđa tek treba da budu viđeni.85

C2: Postoje li zakoni koji propisuju krivične sankcije ili građansku odgovornost za onlajn aktivnosti, posebno one zaštićene međunarodnim standardima poštovanja ljudskih prava? (0–4 poena): 3

Neki članovi zakona i ustavne odredbe ostavljaju prostor za zloupotrebu tumačenja kako bi se kažnjavale legitimne onlajn aktivnosti. Izmenama Krivičnog zakonika 2012. godine deinkriminalizovana je kleveta; iako se u članu 170 uvreda i dalje smatra krivičnim delom, za nju nije predviđena kazna zatvora. Međutim, nacrt izmena krivičnog zakona uveden krajem 2021. kaznio bi „grube uvrede ili maltretiranje, drskost ili nemilosrdnost“ kaznom do jedne godine zatvora (videti C1).86 Poslednjih godina optužbe za uvrede retko su se koristile za ograničavanje govora na internetu.

Opšta ustavna ograničenja govora i izražavanja u skladu su sa međunarodnim standardima, mada bi se mogla tumačiti da opravdaju represivne radnje. Član 46, stav 2, na primer, navodi da se „sloboda izražavanja može zakonom ograničiti, ako je to neophodno radi zaštite prava i ugleda drugih, čuvanja autoriteta i nepristrasnosti suda i zaštite javnog zdravlja, morala demokratskog društva i nacionalne bezbednosti Republike Srbije.“ Član 50, koji garantuje slobodu medija, navodi da „nadležni sud može sprečiti širenje informacija i ideja putem sredstava javnog obaveštavanja samo ako je to u demokratskom društvu neophodno radi sprečavanja pozivanja na nasilno rušenje Ustavom utvrđenog poretka ili narušavanje teritorijalnog integriteta Republike Srbije, sprečavanja propagiranja rata ili podstrekavanja na neposredno nasilje ili radi sprečavanja zagovaranja rasne, nacionalne ili verske mržnje, kojim se podstiče na diskriminaciju, neprijateljstvo ili nasilje.”87

C3: Da li se pojedinci kažnjavaju zbog onlajn aktivnosti, posebno onih zaštićenih međunarodnim standardima poštovanja ljudskih prava? (0–6 poena): 5

Promena rezultata: Ocena se poboljšala sa 4 na 5 jer nije bilo prijavljenih hapšenja kao posledica aktivnosti na mrežama, posebno odnoseći se na govor koji je zaštićen međunarodnim standardima ljudskih prava, kao što je bilo u prethodnim periodima izveštavanja.

Korisnici su u nekolicini slučajeva tuženi ili pritvoreni zbog izražavanja na internetu, i u nekoliko slučajeva bilo je podnošenja privatnih tužbi protiv medija.88

U decembru 2021, kada su širom Srbije izbili ekološki protesti protiv projekta rudarenja litijuma Rio Tinta, građane, novinare i aktiviste lokalne zajednice policija je zastrašivala posetama na kućnu adresu.89 U sedam slučajeva policija je dolazila u domove aktivista koji su o protestima objavljivali na Fejsbuku kako bi ih odvraćala od učešća na istim.90 Novinari i aktivisti koji su označeni kao organizatori ekoloških protesta i blokada puteva dobili su prekršajne ​​prijave, koje mogu da nose zatvorsku kaznu, zbog deljenja informacija na društvenim mrežama ili izveštavanja sa ovih događaja. 91

Tužbe za klevetu i uvredu takođe su korišćene u cilju zastrašivanje novinara.92 U aprilu 2021. godine, beogradska kompanija Milenijum tim podnela je tužbe za povredu časti i ugleda protiv nekoliko nezavisnih medijskih portala koja su u izveštaju sa konferencije za novinare naveli reči političara iz opozicije, koji je optužio kompaniju da blisko sarađuje sa Vladom.99 Ovaj potez viđen je kao jasna taktika zastrašivanja medija, pošto je kompanija zahtevala 100.000 evra po članku sa svakog portala, ali nije imala interes da tuži političare o čijim tvrdnjama su mediji izveštavali.100 Štaviše, Millennium Team nije demantovao tvrdnje koje su objavljene, već se odmah opredelio za sudski postupak101 , navodeći da je svrha tužbi da se dokaže njihova nevinost bez pritiska na medije.

Mreža za izveštavanje o kriminalu i korupciji (KRIK), tužena je 12 puta u periodu od maja 2021. do maja 2023. godine.93 Nedavno, u maju 2023. godine, prvostepeni sud u Beogradu osudio je KRIK za objavljivanje imena svih javnih ličnosti uključujući kontroverzne biznismene i političare koji su pokrenuli strateške parnice protiv učešća javnosti (SLAPP) protiv medija.94 Međutim, 30. maja ukinuta je osuđujuća presuda protiv KRIK-a po tužbi tadašnjeg direktora Bezbednosno-obaveštajne agencije (BIA) Bratislava Gašića.95

C4: Da li država ograničava anonimnu komunikaciju ili enkripciju? (0–4 poena): 3

Promena rezultata: Ocena je opala sa 4 na 3 zbog usvajanja novog zakona koji nalaže registraciju SIM kartica.

Ne postoje pravne posledice za korišćenje enkripcije u Srbiji.

Ne postoji obaveza da se pojedinci registruju sa državom za korišćenje onlajn usluga. Međutim, Narodna skupština je u aprilu 2023. godine usvojila novi nacrt Zakona o elektronskim komunikacijama koji, između ostalih odredbi, zahteva da sve SIM kartice budu registrovane kod nadležnih organa počev od 2024. Predlagači zakona, koji će zahtevati otkrivanje imena i prezimena pojedinca i matičnog broja radi dobijanja SIM kartice, rekli su da je to potrebno radi povećanja bezbednosti.96 Čim zakon stupi na snagu, Ministarstvo informisanja i telekomunikacija imaće rok od šest meseci da izradi pravila o registraciji pripejd usluga mobilne telefonije, a provajderi i operateri će morati da počnu da registruju korisnike godinu dana nakon donošenja pravila. su pušteni. Mogućnost korisnika da ostanu anonimni biće ukinuta prema zakonu, što bi potencijalno omogućilo vlastima veću mogućnost da nadgledaju onlajn aktivnosti.

C5: Da li državni nadzor aktivnosti na internetu narušava pravo na privatnost korisnika? (0–6 poena): 3

Ustav ne spominje izričito privatnost, ali nudi jasne garancije za nepovredivost stana (član 40), tajnost pisama i drugih sredstava opštenja (član 41) i zaštitu podataka o ličnosti (član 42). Što se tiče tajnosti komunikacija, član 41 kaže da su odstupanja dozvoljena samo na određeno vreme i na osnovu odluke suda, ako su neophodna radi vođenja krivičnog postupka ili zaštite bezbednosti Republike Srbije, na način predviđen zakonom.

U maju 2022. Guglova grupa za analizu pretnji izvestila je da su „akteri podržani od strane Vlade“ u Srbiji verovatno koristili Predator, špijunski alat sa naprednim mogućnostima koji se koristi za ciljanje i izvlačenje informacija sa mobilnih telefona, kako bi iskoristili ranjivosti nultog dana na Android uređajima.97 Ovaj izveštaj je usledio nakon istrage iz decembra 2021. godine koju je sproveo Citizen Lab, istraživački centar Univerziteta u Torontu, koja je identifikovala kupce u Srbiji koji su verovatno upravljali Predatorom. Alat je razvio Citroks, član Intellekse, koji sebe naziva „Star Alliance“ špijunskog softvera.98 U ranijem izveštaju Citizen Lab-a iz decembra 2020. godine takođe je pomenuta bezbednosno-obaveštajna agencija Srbije (BIA) kao mogući korisnik Circles-a, špijunskog alata koji omogućava korisnicima da nadgledaju pozive, poruke i geolokaciju mobilnih telefona iskorišćavanjem slabosti u infrastrukturi mobilnih telekomunikacija.99

Telekomunikacione kompanije u Srbiji su prinuđene da čuvaju komunikacione metapodatke, i postoje indicije da su vlasti pristupile ovim informacijama sumnjivim pravnim sredstvima (videti C6).

Članovi SNS-a su u više navrata komentarisali neobjavljene članke i prepiske između novinara i njihovih izvora. Te informacije dospele su na naslovne strane tabloida povezanih s Vladom.100 Stevanu Dojčinoviću, uredniku KRIK-a, bezbednosne agencije su više puta presretale lične prepiske i objavljivale ih u Informeru, jednom od najvatrenijih provladinih tabloida.101

KRIK i drugi mediji i organizacije civilnog društva nedavno su optuženi za saradnju sa kriminalnim organizacijama i za rad „protiv države“, pri čemu visoko rangirani zvaničnici javno prete novinarima saznanjima o informacijama iz privatnog života i otvoreno priznaju prisluškivanje.102

C6: Da li nadzor i prikupljanje podataka koje vrše pružaoci usluga i druge tehnološke kompanije narušava pravo na privatnost korisnika? (0–6 poena): 3

Zakon o zaštiti podataka o ličnosti,103 usvojen u novembru 2018. godine, uskladio je režim zaštite podataka u Srbiji sa Opštom uredbom EU o zaštiti podataka o ličnosti (GDPR) i pratećom Policijskom direktivom iz 2016. godine.104 Primena zakona je počela u avgustu 2019. godine, dajući javnim i privatnim subjektima dovoljno vremena da se prilagode novim standardima.

Nezavisni organ Srbije za zaštitu podataka je Poverenik za informacije od javnog značaja i zaštitu podataka o ličnosti, koji je telo za pitanja slobode informisanja i zaštite podataka o ličnosti.105 Od svog osnivanja, Kancelarija Poverenika brani prava vezana za podatke građana. Prema godišnjem izveštaju za 2022. godinu, Kancelarija Poverenika rešila je postupke u više od 18,701 predmeta, od kojih se oko 4,116 odnosilo na pitanja zaštite podataka o ličnosti.106

Zakon o elektronskim komunikacijama zahteva od provajdera internet usluga i operatora mobilne i fiksne telefonije da čuvaju sve metapodatke o komunikacijama 12 meseci.107 Ovlašćeni državni organi, uključujući policiju i bezbednosne službe, mogu da zatraže pristup tim metapodacima u svrhu istrage krivičnih dela i zaštite nacionalne bezbednosti. Ustavni sud je kao jedna od dve najvažnije sudske institucije u zemlji 2013. godine presudio da je za pristup metapodacima o komunikacijama koje zadržavaju operatori potreban sudski nalog, jer su ti podaci sastavni deo komunikacije i kao takvi imaju ustavnu zaštitu.108

Međutim, istraživanje SHARE Fondacije o praksi zadržavanja podataka u Srbiji pokazalo je da državni organi pristupaju metapodacima koje skladište telekomunikacione kompanije direktno putem „aplikacija za direktan pristup“, što zakonom nije uređeno. Podaci iz 2020. godine, koje je Fondacija SHARE dobila od Poverenika za informacije od javnog značaja i zaštitu podataka o ličnosti, pokazuju da je Telekom Srbija primio 1.417 zvaničnih zahteva za pristup nadležnim organima, a slede Telenor (koji se sada zove Yettel) i A1 Srbija sa 422, odnosno 122 zahteva za pristup.109

Policija je u periodu od marta 2011. do marta 2012. godine direktno pristupila Telenorovim bazama podataka više od 270,000 puta, saopštio je Poverenik za informacije od javnog značaja i zaštitu podataka o ličnosti.110 Dodatno istraživanje SHARE fondacije je potvrdilo da je direktan pristup Telenorovim zadržanim metapodacima nastavljen od 2014. do 2017. godine,111 a moguće je da su i druge telekomunikacione kompanije dozvolile pristup, ali nisu dostavile izveštaj povereniku.

Svi operatori i državni organi ovlašćeni za pristup zadržanim podacima dužni su da podnesu godišnju evidenciju o pristupima Povereniku za informacije od javnog značaja i zaštitu podataka o ličnosti. U skladu sa članom 130a Zakona o elektronskim komunikacijama, godišnja evidencija mora da sadrži broj zahteva za pristup zadržanim podacima, broj odobrenih zahteva i vreme koje je proteklo od dana kada su podaci zadržani do datuma kada je pristup zatražen.112 Skupštinski Odbor za kontrolu službi bezbednosti u teoriji takođe ima nadzorna ovlašćenja,113 ali većina članova odbora pripada vladajućoj stranci ili njenim koalicionim partnerima.114 Srbija nema obavezu lokalizacije podataka.

Prema Zakonu o elektronskoj trgovini,115 koji reguliše pitanja odgovornosti pružaoca usluga, internet operatori su dužni da čuvaju podatke o korisnicima svojih usluga, uključujući i IP adresu sa koje korisnik ostvaruje pristup, kako tokom korišćenja, tako i u roku od najmanje 30 dana od prestanka pružanja usluge (član 16, stav 3). Zakon ne objašnjava svrhu ovog prikupljanja podataka, ko podacima može da pristupa i kako će se odredba primenjivati u praksi, što ostavlja prostor za široko tumačenje od strane državnih organa.

Neke velike međunarodne tehnološke kompanije uključujući Metu i Amazon još uvek nisu imenovale lokalnog predstavnika za pitanja zaštite podataka o ličnosti u Srbiji po završetku trenutnog perioda izveštavanja. Ovo je korak koji je neophodan prema Zakonu o zaštiti podataka o ličnosti.116

C7: Da li državni organi ili drugi akteri zastrašuju ili vrše fizičko nasilje nad pojedincima zbog njihovih onlajn aktivnosti? (0-5 poena): 3

Novinari se često suočavaju sa fizičkim napadima i pretnjama zbog svog izveštavanja kako u onlajn okruženju, tako i oflajn.

Nezavisno udruženje novinara Srbije (NUNS) zabeležilo je 137 napada na novinare u 2022. godini, i 90 napada između januara i juna 2023. godine, kako oflajn tako i onlajn.117 Od ukupnih 227 napada, 15 su bili fizički napadi. Drugi napadi koji su zabeleženi bili su verbalni napadi, pritisci i pretnje, kao i napadi na imovinu novinara. Kada takvi slučajevi dođu do suda, sudski postupci se obično otegnu i često su ometani.

U decembru 2022. godine, novinarka televizije Nova S Jelena Obućina, našla se na meti nasilnih pretnji na platformi X, ranije poznatoj kao Tviter, nakon što ju je poznati tabloid netačno optužio da je iznela “pretnje” na račun predsednika Vučića. U istom mesecu, dvoje novinara Danasa primili su prenje smrću nakon što su ih provladini tabloidi kritkovali zbog izveštavanja o Svetskom prvenstvu takođe na televiziji Nova S.118

Writer and podcast host Marko Vidojković received death threats on social media after airing an episode in January 2023 that discussed the genocide in Srebrenica, Bosnia and Herzegovina, and convicted Bosnian Serb war criminal Ratko Mladić, who led the genocidal execution in 1995 of more than 8,000 Bosnian Muslim men and boys.119 Because Mladić is hailed as a hero by part of the Serbian population,120 the episode caused an uproar. Prior to the podcast episode, Vidojković had received more than 40 death threats in 2022 related to his writing and podcasts, with only two resulting in court cases and sentences.121 Ultimately, Vidojković and his family had to leave the country following the episode and resettle at a secret location because of the threats and legal pressure they faced, including multiple SLAPP from then vice president of SNS and current mayor of Belgrade Aleksandar Šapić.122 Šapić also said he would “rip [Vidojković’s] heart out of his chest with his bare hands” if he ever saw him.123 Vidojković filed a criminal complaint against Šapić over the threat, which the prosecutor’s office encouraged him to drop. Soon after, prosecutors dismissed the case on grounds that Šapić’s threat was expressed in the conditional tense.124

After the May 2023 mass shootings in and around Belgrade, both praise and criticism of the emerging protests against the government's reaction emerged on social media (see B8). Public figures, including actors and actresses, who showed support for the protests were smeared online,125 and some individuals experienced threats of physical violence against themselves and their family members.

U decembru 2018. godine, kuća Milana Jovanovića, istaživačkog novinara potrala Zig.info, zapaljena je tako što je na nju usred noći bačen Molotovljev koktel. Napad je brzo doveden u vezu sa lokalnim predsednikom opštine, visoko rangiranim članom SNS-a Dragoljubom Simonovićem, o čijim poslovima je Jovanović godinama pisao. Jovanović se još ranije suočavao sa manje ekstremnim oblicima pritiska zbog izveštavanja o Simonoviću. Suđenje koje je usledilo bilo je obeleženo opstrukcijama odbrane i uplitanjem provladinih tabloida, kao i vršenjem pritiska na pravosuđe. Simonović je u februaru 2021. godine konačno osuđen na četiri godine i tri meseca zatvora zbog podstrekivanja na paljenje Jovanovićeve kuće.126 Jovanović je nakon incidenta stavljen pod policijsku zaštitu. U decembru 2021. godine je Apelacioni sud u Beogradu ukinuo je prvobitnu presudu i naložio ponavljanje suđenja, zbog tehničkih i proceduralnih grešaka.127 Tokom ponovnog suđenja koje je završeno u martu 2023. godine, Drugi osnovni sud osudio je Simonovića na pet godina zatvora, a ostali saradnici i izvršioci dobili su kazne u rasponu od tri i po do pet godina zatvora.128 Mesecima nakon završetka suđenja, presuda još uvek nije formalno dostavljena, a izricanje kazne za osuđene nije ni počelo.129

Rodno zasnovani napadi na novinarke ostaju tema koja se ponavlja. U izveštaju sastavljenom na osnovu rezultata istraživanja sprovedenog 2020. godine u okviru međunarodne kampanje Media4Women,130 71 odsto novinarki koje rade u Srbiji rekle su da su u poslednjih pet godina preko interneta dobijale mizogine i rodno zasnovane negativne komentare, a 54 odsto njih je reklo da je doživelo neki oblik onlajn seksualnog uznemiravanja.131 Uoči kampanje #nisamprijavila u decembru 2021. godine,132 u kojoj su žrtve seksualnog zlostavljanja delile svoja iskustva seksualnog zlostavljanja na Tviteru (videti B8), bilo je izveštavanja o Telegram grupama u kojima su članovi delili intimne slike bivših partnera bez saglasnosti kao oblik odmazde, kao i Instagram profile žena i fotografije žena snimljenih na ulici bez saglasnosti.133 Članovi ovih grupa tražili su informacije o ženama sa slika i delili njihove lične podatke, uključujući imena, adrese i profile na društvenim mrežama. Najveća grupa imala je više od 30.000 članova, dok su manje grupe bile organizovane po pojedinim gradovima u Srbiji.134

Migrantska populacija u Srbiji je takođe bila na meti onlajn kampanja koje su za cilj imale širenje zenofobije, dezinformacija i panike (videti B7).135

C8: Da li su sajtovi, državni i privatni subjekti, pružaoci usluga ili pojedinačni korisnici na meti široko rasprostranjenog hakovanja i drugih oblika sajber napada? (0–3 poena): 1

Sajber napadi su relativno učestala pojava u Srbiji, a neretko su mete napada civilno društvo i mediji. Od juna 2022. do maja 2023. godine, SHARE Fondacija zabeležila je 24 slučajeva povreda informacione bezbednosti koji su dospeli u javnost. Pet povreda uključivalo je tehnička onemogućavanja pristupa sadržaju, uključujući distribuirane napade uskraćivanja usluge (DDoS). SHARE je takođe zabeležio 15 slučajeva računarske prevare i dva slučaja onemogućavanja kontrole nad onlajn nalogom ili sadržajem.136

U januaru 2023. godine, sajtovi više državnih institucija,137 navodno uključujući Ministarstvo finansija, Ministarstvo zdravlja i Vojsku Srbije, pretrpeli su sajber napade. Nalozi na društvenim mrežama povezani sa hakerskom grupom Anonimus preuzeli su odgovornost za napade i naveli da su pristupili brojnim imejlovima vladinih zvaničnika, a takođe su kritikovali odnos predsednika Vučića sa ruskim predsednikom Vladimirom Putinom.

Republički geodetski zavod (RGZ) pretrpeo je veliki ransomer napad u junu 2022. godine, zbog čega je tržište nekretnina u Srbiji ostalo paralisano jer RGZ kontroliše ključne podatke, uključujući evidenciju o nekretninama i zemljištu, i informacione sisteme koje koriste spoljne strane, kao npr. javni beležnici.138 Posle nekoliko nedelja, rad svih službi i informacionih sistema RGZ-a je obnovljen.139 U istrazi nakon napada, Kancelarija Poverenika za informacije od javnog značaja i zaštitu podataka o ličnosti zaključila je da u napadu nisu kompromitovani podaci o ličnosti građana.140

U maju 2023., JUGpress, onlajn novinska kuća koja prvenstveno izveštava o dešavanjima u južnom delu zemlje, bila je meta sajber napada koji je ograničio njegovo delovanje na dva dana. JUGpressov sajt se poslednjih godina često nalazio na udaru ovakvih napada.141 Početkom aprila 2022. godine, veb-sajt novinske agencije Beta bio je na meti DDoS napada, zbog čega je bio nedostupan.142 Takođe u aprilu, dnevni list Danas je više od 10 dana za redom doživljavao napad „poplave“, što je vrsta DDoS napada, ali javni pristup sajtu nije bio ugrožen.143

Srbija je potpisala i ratifikovala budimpeštansku Konvenciju o visoko-tehnološkom kriminalu i prilagodila svoje krivične zakone u skladu sa standardima konvencije.144 Krivični zakonik Srbije sadrži poglavlje „Krivična dela protiv bezbednosti računarskih podataka“ (članovi 298–304a).145 U Beogradu postoji Posebno tužilaštvo za visoko-tehnološki kriminal,146 ali zbog velikog broj incidenata i činjenice da je u pitanju jedino tužilaštvo zaduženo za rešavanje slučajeva te vrste u zemlji, ne uspeva da drži korak sa sve većim brojem zaostalih predmeta.

• 1Statistical Office of the Republic of Serbia, “Usage of Information and Communication Tеchnologies in the Republic of Serbia”, 2022 , https://publikacije.stat.gov.rs/G2022/PdfE/G202216017.pdf.
• 2International Telecommunication Union, “Active Mobile Broadband Prescriptions per 100 Inhabitants,” “Active Fixed Broadband Prescriptions per 100 Inhabitants,” ITU World Telecommunication/ICT Indicators 2020 Database, August 2021, https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/stat/default.aspx.
• 3Speedtest Global Index, Serbia, January 2023, https://www.speedtest.net/global-index/serbia.
• 4Interview with Slobodan Marković, Digital Advisor, UNDP, April 3, 2021.
• 5Aleksandar Vasović, “Serbia chooses links with China to develop economy, telecoms despite U.S. warning campaign,” Reuters, August 13, 2020, https://www.reuters.com/article/us-serbia-china-huawei/serbia-chooses-l….
• 6Bojan Stojkovski, “When planning 5G rollouts, Eastern Europe's countries have to worry about more than just technology”, ZDNet, February 16, 2021, https://www.zdnet.com/article/when-planning-5g-rollouts-eastern-europes….
• 7Mila Đurđević, “Šta odlaže uvođenje 5G u Srbiji? [What's delaying 5G rollout in Serbia?],” Radio Free Europe, December 29, 2020, https://www.slobodnaevropa.org/a/srbija-5g-mreza-sta-odlaze-uvodjenje/3….
• 8“Matić: Aukcija za 5G licence u prvoj polovini 2022. Godine,” N1, October 19, 2021, https://rs.n1info.com/biznis/matic-aukcija-za-5g-licence-u-prvoj-polovi….
• 9International Telecommunication Union, “Fixed-broadband Internet 5GB; USD, GNI PC” “Data-only mobile broadband 1.5 GB; USD, GNI PC,” accessed March 2023, https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/ICTprices/default.aspx.
• 10Statistical Office of the Republic of Serbia, “Usage of Information and Communication Tеchnologies in the Republic of Serbia,” 2022, https://publikacije.stat.gov.rs/G2022/PdfE/G202216017.pdf.
• 11Ministry of Trade, Tourism and Telecommunications of Serbia, “Mapa dostupnosti širokopojasnog pristupa internetu u RS” [Map of broadband internet access in Serbia],” https://pristupinternetu.mtt.gov.rs/portal/apps/sites/#/mttt-fiksna-pok….
• 12Statistical Office of the Republic of Serbia, “Usage of Information and Communication Tеchnologies in the Republic of Serbia,” 2022, https://publikacije.stat.gov.rs/G2022/PdfE/G202216017.pdf.
• 13Zakon o elektronskim komunikacijama [Law on Electronic Communications], 95/18 (2018), https://www.paragraf.rs/propisi/zakon_o_elektronskim_komunikacijama.html.
• 14Social Inclusion and Poverty Reduction Unit of the Government of Serbia, “Izveštaj o digitalnoj uključenosti u Republici Srbiji za period od 2018. do 2021. godine.,” December 2021, https://socijalnoukljucivanje.gov.rs/wp-content/uploads/2021/12/Izvesta….
• 15Telekom Serbia, “About us,” 2023, https://mts.rs/About-Telekom/About-us.
• 16Serbian Open eXchange, “About us,” 2023, https://www.sox.rs/en/home-page-2/about-us/sox-facts/.
• 17Serbian Open eXchange, “About us,” 2023, https://www.sox.rs/en/home-page-2/about-us/sox-facts/.
• 18R. Jerinić, “Kako je poslovao ‘Telekom Srbija’ od 2018. do danas [How ‘Telekom Srbija’ operated from 2018 until today],” Ekspres, July 30, 2021, https://www.ekspres.net/biznis/kako-je-poslovao-telekom-srbija-od-2018-….
• 19Zakon o elektronskim komunikacijama [Law on Electronic Communications], 95/18 (2018), https://www.paragraf.rs/propisi/zakon_o_elektronskim_komunikacijama.html.
• 20Regulatory Agency for Electronic Communications and Postal Services, https://www.ratel.rs/en/.
• 21Interview with Slobodan Marković, Digital Advisor, UNDP, April 3, 2021.
• 22Regulatory Agency for Electronic Communications and Postal Services, “An overview of the electronic communications market in the Republic of Serbia: The Fourth Quarter of 2021,” https://www.ratel.rs/uploads/documents/empire_plugin/Q4%202021.pdf.
• 23“PPF Group Buys Telenor CEE Operations For 2.8 Billion Euros,” Karanovic Partners, August 2018, https://www.karanovicpartners.com/news/ppf-group-buys-telenor-cee-opera…
• 24Regulatory Agency for Electronic Communications and Postal Services, “An overview of the electronic communications market in the Republic of Serbia: The Fourth Quarter of 2022,” 2023, https://www.ratel.rs/uploads/documents/empire_plugin/Q4%202022.pdf.
• 25“Telekom Serbia buys another telecoms company,” N1 Belgrade, July 18, 2023, https://n1info.rs/english/news/telekom-serbia-buys-another-telecoms-com….
• 26Bojana Caranović, “POSLOVNA SARADNJA NIJE KARTEL: Šta zaista stoji iza sukoba SBB sa kompanijama "Telekom" i "Telenor" [Business cooperation is not a cartel: What is really behind SBB's conflict with Telekom and Telenor],” Večernje novosti, January 31, 2021, https://www.novosti.rs/vesti/ekonomija/959930/poslovna-saradnja-nije-ka….
• 27United Group, “About,” 2023, https://united.group/about/.
• 28“United Media i SBB podnele krivičnu prijavu protiv Telekoma i Telenora [United Media and SBB file criminal charges against Telekom and Telenor],“ N1, April 8, 2021, https://rs.n1info.com/vesti/united-media-i-sbb-podnele-krivicnu-prijavu….
• 29Sasa Dragoljlo, “Serbia Prosecutor’s Office Denies Politically Sacking Prosecutors in Corruption Case,” Balkan Insight, February 24, 2023, https://balkaninsight.com/2023/02/24/serbia-prosecutors-office-denies-p…,
• 30“Advokatska kancelarija Tomanović: Da li je postupanje tužiteljke Savović protiv Telekoma Srbije uticalo na njenu smenu? [Law office Tomanović: Did the actions of the plaintiff Savović against Telekom Srbija affect her dismissal?]”, Danas, June, 6, 2023, https://www.danas.rs/vesti/drustvo/advokatska-kancelarija-tomanovic-da-….
• 31Vojislav Milovančević, “Velika pobeda četiri kompanije United Grupe: Telekom izgubio spor od 80 miliona [Big victory for four United Group companies: Telekom lost a dispute of 80 million],” Nova.rs, May 25, 2022, https://nova.rs/vesti/drustvo/velika-pobeda-cetiri-kompanije-united-gru….
• 32Regulatory Agency for Electronic Communications and Postal Services, https://www.ratel.rs/en/.
• 33Zakon o elektronskim komunikacijama [Law on Electronic Communications], 95/18, (2018), https://www.paragraf.rs/propisi/zakon_o_elektronskim_komunikacijama.html; Statute of the Regulatory Agency for Electronic Communications and Postal Services, 30/16, 2016, https://www.ratel.rs/uploads/documents/empire_plugin/STATUTE%20OF%20THE….
• 34Regulatory Agency for Electronic Communications and Postal Services, “Dragan Pejović is new Director of RATEL,” August 26, 2020, https://www.ratel.rs/en/blog/dragan-pejovic-is-new-director-of-ratel#:~….
• 35Interview with Slobodan Marković, Digital Advisor, UNDP, April 3, 2021.
• 36Interview with Slobodan Marković, Digital Advisor, UNDP, April 3, 2021.
• 37Register of the Regulatory Agency for Electronic Communications and Postal Services, https://registar.ratel.rs/en/.
• 38Zakon o elektronskim komunikacijama [Law on Electronic Communications], 95/18, (2018), https://www.paragraf.rs/propisi/zakon_o_elektronskim_komunikacijama.html.
• 39Serbian National Internet Domain Registry Foundation - RNIDS, “About us,” 2022, https://www.rnids.rs/en/about-us.
• 40Milan Kragujević, @MilanKragujevic, “AHAHAHAHAHAHAHAHAHAHAHAHAHAHAHAHAHAHAHAHAHAHAHA upomoć” (photo), October 27, 2020 https://twitter.com/MilanKragujevic/status/1321013948624310272.
• 41Zakon o igrama na sreću [Gambling Law], 18/20 (2020), https://www.paragraf.rs/propisi/zakon_o_igrama_na_srecu.html.
• 42“Večernje novosti objavile, pa obrisale pamflet o ambasadoru Kristoferu Hilu [Večernje Novosti published, then deleted, a pamphlet about Christopher Hill]”, N1 Serbia, April, 4, 2023, https://n1info.rs/vesti/vecernje-novosti-objavile-pa-obrisale-pamflet-o…
• 43Zakon o elektronskoj trgovini [Law on Electronic Commerce], 52/19, (2019), https://www.paragraf.rs/propisi/zakon_o_elektronskoj_trgovini.html.
• 44Zakon o žigovima [Trademark Law], 06/20, (2020), https://www.paragraf.rs/propisi/zakon_o_zigovima.html.
• 45Anja Gligorević, “Serbia modernizes its trademark law,” BDK Advokati, February 6, 2020, https://bdkadvokati.com/serbia-modernizes-its-trademark-law/.
• 46Facebook Transparency, “Content Restrictions: Serbia Country Overview,” accessed September 2023, https://transparency.fb.com/data/content-restrictions/country/RS
• 47Google. “Transparency Report, Requests: Serbia,” accessed September 2024, https://transparencyreport.google.com/government-removals/government-re….
• 48Twitter Transparency, “Serbia,” Transparency Report, accessed September 2023, https://transparency.twitter.com/en/reports/countries/rs.html
• 49Zakon o javnom informisanju i medijima [Law on Public Information and Media], 12/16 (2016), https://www.paragraf.rs/propisi/zakon_o_javnom_informisanju_i_medijima…; Zakon o elektronskim medijima [Law on Electronic Media], 6/2016 (2016), https://www.paragraf.rs/propisi/zakon_o_elektronskim_medijima.html.
• 50Interview with an online journalist who requested anonymity on April 9, 2021,
• 51Interview with Željko Bodrožić, president of the Independent Journalist Association of Serbia (NUNS) on April 12, 2021.
• 52IREX, “Vibrant Information Barometer 2022: Serbia,” 2022, https://www.irex.org/VIBE_2022_Serbia.
• 53Freedom House, “Freedom in the World Serbia 2020,” https://freedomhouse.org/country/serbia/freedom-world/2020.
• 54Marija Obrenović, “Alo, Informer, kako brat?: Opštine širom Srbije pomažu prebogate tabloide, dok lokalni mediji izumiru (1) [Alo, Informer, how's it going bro? Municipalities across Serbia are aiding wealthy tabloids, while local media are dying],” Cenzolovka, February 25, 2021, https://www.cenzolovka.rs/drzava-i-mediji/alo-informer-kako-brat-opstin….
• 55Meta, “Quarterly Adversarial Threat Report: Fourth Quarter 2022,” February 2023 https://about.fb.com/wp-content/uploads/2023/02/Meta-Quarterly-Adversar….
• 56Meta, “Quarterly Adversarial Threat Report: Fourth Quarter 2022,” p.3, February 2023, https://about.fb.com/wp-content/uploads/2023/02/Meta-Quarterly-Adversar….
• 57Ivana Jeremić, “Twitter Labels Numerous Media Accounts in Serbia ‘State Affiliated’,” Balkan Insight, August 16, 2021. https://balkaninsight.com/2021/08/16/twitter-labels-numerous-media-acco….
• 58Stanford Internet Observatory, “Fighting Like a Lion for Serbia”: An Analysis of Government-Linked Influence Operations in Serbia,” April 2, 2020, https://fsi-live.s3.us-west-1.amazonaws.com/s3fs-public/serbia_march_tw….
• 59“Serbian President Vučić slams Twitter over 'state-affiliated media' labels,” Euronews, August 19, 2021. https://www.euronews.com/2021/08/18/serbian-president-vucic-slams-twitt….
• 60“Nema lažnih “Južnih vesti”, po nalogu suda sadržaj privremeno uklonjen [No more fake “Južne Vesti”, its temporarily removed by court order],” Južne Vesti, December 14, 2021, https://www.juznevesti.com/Drushtvo/Nema-laznih-Juznih-vesti-po-nalogu-….
• 61”Ugly Twins: a novel type of attacks on local independent media in Serbia,” Reporters Without Borders, July 29, 2021, https://rsf.org/en/news/ugly-twins-novel-type-attacks-local-independent….
• 62European Parliament, “REPORT on the 2022 Commission Report on Serbia,” May 2, 2023, https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/A-9-2023-0172_EN.html
• 63Zakon o elektronskim komunikacijama [Law on Electronic Communications], 95/18 (2018), https://www.paragraf.rs/propisi/zakon_o_elektronskim_komunikacijama.html.
• 64Yettel, “Tarifni paketi [Tariffs],” https://www.yettel.rs/sr/privatni/ponuda/tarifni-paketi/.
• 65A1 Serbia, “Intarifa [In-tarrif],” https://a1.rs/privatni/postpaid/intarifa.
• 66Telekom Serbia, “Tarife [Tariffs],” https://mts.rs/Privatni/Mobilna/Postpejd/Tarife.
• 67SHARE Foundation’s Online Media Database, accessed May 2023, https://onlajnmediji.rs/.
• 68Serbian Business Registers Agency, “Media Register,” accessed May 2023, https://www.apr.gov.rs/registers/media/about-register.1727.html.
• 69Zakon o javnom informisanju i medijima [Law on Public Information and Media], 12/16 (2016) https://www.paragraf.rs/propisi/zakon_o_javnom_informisanju_i_medijima….
• 70Mirko Radoš, @frankblack2000, “Who is Daniel Smith the self-proclaimed international relations expert? After Smith gave a recent interview to Danas I decided to dig deeper into who he really is.🧵#serbia #kosovo (photo),” February 4, 2023, https://twitter.com/frankblack2000/status/1621934449649745921?s=12&t=Z8….
• 71Stefan Kosanović, “Slučaj Daniel Smit: Dipfejk ekspert i „priznanje realnosti“ [The Daniel Smith case: Deepfake expert and ‘recognition of reality’],” Fake News Tragač, February 5, 2023, https://fakenews.rs/2023/02/05/dipfejk-ekspert-i-priznanje-realnosti/.
• 72Ivana Šundić Mihovilović, “Šta smo naučili iz slučaja „Daniel Smith”? [What did we learn from the “Daniel Smith” case?]”, February 5, 2023, https://www.danas.rs/dijalog/licni-stavovi/sta-smo-naucili-iz-slucaja-d….
• 73Marija Vučić, “Hate, Lies and Vigilantes: Serbian ‘Anti-Vaxxer’ Brigade Plays With Fire,” BIRN, September 21, 2021, https://balkaninsight.com/2021/09/21/hate-lies-and-vigilantes-serbian-a…; “Član Levijatana automobilom upao u migrantski prihvatni centar u Obrenovcu [Leviathan Group Member Drives His Car into Migrant Settlement Center in Obrenovac],” Mašina, May 7, 2020, https://www.masina.rs/clan-levijatana-automobilom-upao-u-migrantski-pri…; Miodrag Sovilj, “Ljubitelji životinja koji vređaju žrtve fašista - šta je zapravo Levijatan? [Animal Lovers that Insult the Victims of Fascists - What Exactly is Leviathan?],” N1 Info, May 20, 2020, https://rs.n1info.com/vesti/a601600-ljubitelji-zivotinja-koji-vredjaju-….
• 74“Srbija, životna sredina i Rio Tinto: Eko protest u Beogradu – do Božića obelodaniti ugovore ili slede nove blokade [Serbia, the environment and Rio Tinto: Environmental Protests in Belgrade - Contracts to Be Revealed by Christmas or New Blockades to Follow]”, BBC in Serbian, December 18, 2021. https://www.danas.rs/bbc-news-serbian/srbija-zivotna-sredina-i-rio-tint….
• 75“Thousands rally in Belgrade against government and culture of violence,” The Guardian, June 3, 2023, https://www.theguardian.com/world/2023/jun/03/thousands-rally-in-belgra….
• 76Civic Initiatives, “Platforma Tri Slobode za očuvanje prostora za civilno društvo u Republici Srbiji [Three Liberties Platform for the Preservation of Space for Civil Society in the Republic of Serbia]” 2022. https://www.gradjanske.org/wp-content/uploads/2019/04/Platforma-Tri-slo….
• 77Katarina Stevanović and Tijana Dušej Ristev, “Žene, seksualno zlostavljanje i kampanja #nisamprijavila u Srbiji: „Da nijedna devojčica ne doživi bol kao one koju su podelile iskustva" [Women, sexual harassment and #ididntreport in Serbia: “So no girl has to experience the same pain as those that shared their experiences”],” BBC in Serbian, December 27, 2021, https://www.bbc.com/serbian/lat/srbija-59803726.
• 78Jovana Georgievski, “’Oterali smo strah’: Kako su borci za reke sa Stare planine postali heroji ekološkog bunta u Srbiji [‘We drove away the fear:’ How the fighters for the rivers of Stara Planina became the heroes of the ecological revolt in Serbia],” BBC in Serbian, August 15, 2020, https://www.bbc.com/serbian/lat/srbija-53773502.
• 79Ustav Republike Srbije [Constitution of the Republic of Serbia], 115/2021 (2021) https://www.paragraf.rs/propisi/ustav_republike_srbije.html.
• 80Zakon o javnom informisanju i medijima [Law on Public Information and Media], 12/16 (2016) https://www.paragraf.rs/propisi/zakon_o_javnom_informisanju_i_medijima….
• 81Krivični zakonik [Criminal Code], 35/19 (2019), https://www.paragraf.rs/propisi/krivicni-zakonik-2019.html.
• 82ARTICLE 19, “Serbia: Criminal Code draft amendments could threaten freedom of expression,” February 15, 2022, https://www.article19.org/resources/serbia-criminal-code-draft-amendmen….
• 83Freedom House, “Nations in Transit Serbia 2021,” 2021, https://freedomhouse.org/country/serbia/nations-transit/2021.
• 84“Serbian parliament adopts the Act on Changing the Constitution,” European Western Balkans, February 10, 2022, https://europeanwesternbalkans.com/2022/02/10/serbian-parliament-adopts….
• 85N. Beckmann-Dierkes, S. Rankić, "The Judicial Reform and Referendum in Serbia," Konrad Adenauer Stiftung, January 24, 2022, https://www.kas.de/en/country-reports/detail/-/content/the-judicial-ref….
• 86ARTICLE 19, Serbia: Criminal Code draft amendments could threaten freedom of expression, February 15, 2022, https://www.article19.org/resources/serbia-criminal-code-draft-amendmen….
• 87Ustav Republike Srbije [Constitution of the Republic of Serbia], 115/2021 (2021) https://www.paragraf.rs/propisi/ustav_republike_srbije.html.
• 88SHARE Foundation and BIRN, :Digital rights monitoring database,” accessed May 2023, https://monitoring.labs.rs/data
• 89“NUNS: Policija od jutros zastrašuje novinare po Srbiji [IJAS: Police across Serbia intimidating journalists since early morning]”, N1, December 4, 2021, https://rs.n1info.com/vesti/nuns-policija-od-jutros-zastrasuje-novinare….
• 90“Aktivista iz Niša: Policija me probudila u 7h zbog poziva na protest na Fejsbuku [Activist from Niš: The police woke me up at 7 AM for calling to protests on Facebook]”, N1, December 6, 2021, https://rs.n1info.com/vesti/aktivista-iz-nisa-policija-me-probudila-u-7….
• 91Sava Majstorov, “Prekršajne prijave protiv novinara i aktiviste [Misdemeanor charges against journalists and an activist]”, SOinfo, April 12, 2022, https://www.soinfo.org/vesti/vest/26608/prekrsajne-prijave-protiv-novin….
• 92Dragana Pećo and Pavle Petrović, “Koruptivne veze: “Milenijum tim” ustupio Audi i stan bratu Siniše Malog [Corrupt Connections: "Millennium Team" Gave an Audi and an Apartment to Siniša Mali's brother],” KRIK, July 22, 2019, https://www.krik.rs/koruptivne-veze-milenijum-tim-ustupio-audi-i-stan-b….
• 93Bojana Pavlović, “Dvanaesta tužba protiv KRIK-a: stigla od Vučićevog kuma [The twelfth lawsuit against KRIK: received from Vučić's best man]”, KRIK, May 10, 2023, https://www.krik.rs/dvanaesta-tuzba-protiv-krik-a-stigla-od-vucicevog-k….
• 94Bojana Jovanović, “KRIK osuđen jer je objavio ko je tužio redakciju, presudu doneo sudija Keranović poznat po procesu protiv NIN-a [KRIK convicted for publishing who sued the editorial office, the verdict was handed down by judge Keranović, known for the trial against NIN],” May 18, 2023, https://www.krik.rs/krik-osudjen-jer-je-objavio-ko-je-tuzio-redakciju-p….
• 95Bojana Pavlović, “Ukinuta presuda protiv KRIK-a zbog teksta o Gašiću [Guilty verdict against KRIK for article about Gašić overturned],” May 30, 2023, https://www.krik.rs/ukinuta-presuda-protiv-krik-a-zbog-teksta-o-gasicu/.
• 96B.C.“Skupština usvojila: Od 2024. godine obavezna registracija svih pripejd brojeva [The National Assembly voted: SIM card registration mandatory from 2024.]”, N1 Serbia, April 29, 2023, https://n1info.rs/vesti/skupstina-usvojila-od-2024-godine-obavezna-regi…
• 97Clement Lecigne, Christian Resell, “Protecting Android users from 0-Day attacks,” Google Threat Analysis Group, May 19, 2022, https://blog.google/threat-analysis-group/protecting-android-users-from….
• 98Bill Marczak, John Scott-Railton, Bahr Abdul Razzak, Noura Al-Jizawi, Siena Anstis, Kristin Berdan, and Ron Deibert, “Dissident’s Doubly-Infected iPhone Reveals Cytrox Mercenary Spyware,” The Citizen Lab, December 16, 2021, https://citizenlab.ca/2021/12/pegasus-vs-predator-dissidents-doubly-inf….
• 99Bill Marczak, John Scott-Railton, Bahr Abdul Razzak, Noura Al-Jizawi, Siena Anstis, Kristin Berdan, and Ron Deibert, “Dissident’s Doubly-Infected iPhone Reveals Cytrox Mercenary Spyware,” The Citizen Lab, December 16, 2021, https://citizenlab.ca/2021/12/pegasus-vs-predator-dissidents-doubly-inf….
• 100“Medijski napad na KRIK [Media Attacks on KRIK],” KRIK, November 9, 2015, https://www.krik.rs/napad-na-krik/.
• 101Belgrade Center for Security Policy, “The Anatomy of Capturing Serbia's Security-Intelligence Sector,” January 2020, https://www.balkanfund.org/site/pubs/uploads/publications/think%20and%2….
• 102Katarina Živanović, “Vučić se žali na prisluškivanje, ne i kad prisluškuju novinare [Vučić Complains of Wiretapping, Except When Journalists are Wiretapped],” Danas, March 21, 2021, https://www.danas.rs/drustvo/vucic-se-zali-na-prisluskivanje-ne-i-kad-p….
• 103Zakon o zaštiti podataka o ličnosti [Law on Personal Data Protection], 87/18, (2018), https://www.paragraf.rs/propisi/zakon_o_zastiti_podataka_o_licnosti.html.
• 104Bojan Perkov, “Will Serbia adjust its data protection framework to GDPR in practice?” Internet Policy Review, April 17, 2019, https://policyreview.info/articles/news/will-serbia-adjust-its-data-pro….
• 105Commissioner for Information of Public Importance and Personal Data Protection, accessed August 2023, https://www.poverenik.rs/en/home.html.
• 106Commissioner for Information of Public Importance and Personal Data Protection, “Izveštaj o radu Poverenika za informacije od javnog značaja i zaštitu podataka o ličnosti za 2022. godinu [Annual Report of the Commissioner for Information of Public Importance and Personal Data Protection for 2022],” p. 59, May 2023, https://www.poverenik.rs/images/stories/dokumentacija-nova/izvestajiPov….
• 107Zakon o elektronskim komunikacijama [Law on Electronic Communications], 95/18, (2018), https://www.paragraf.rs/propisi/zakon_o_elektronskim_komunikacijama.html.
• 108Constitutional Court of Serbia, Decision IУз-1245/2010, June 13, 2013, http://www.ustavni.sud.rs/page/predmet/sr-Latn-CS/9081/?NOLAYOUT=1.
• 109Ninoslava Bogdanović, “Zadržani podaci o komunikacijama u 2020. godini: formalnost umesto kontrole [Retained Communications Data in 2020: Formality instead of Control],” SHARE Foundation, August 27, 2021, https://www.sharefoundation.info/sr/zadrzani-podaci-o-komunikacijama-u-….
• 110“Invisible Infrastructures: Surveillance Architecture,” SHARE Labs, March 9, 2015, https://labs.rs/en/invisible-infrastructures-surveillance-achitecture/.
• 111“Zadržavanje podataka o komunikaciji u Srbiji [Retaining Communication Data in Serbia],” SHARE Labs, August 29, 2017, https://labs.rs/sr/zadrzavanje-podataka-o-komunikaciji-u-srbiji/; “Zadržavanje podataka o komunikaciji u Srbiji: Koliko smo pod nadzorom? [Retaining Communication Data in Serbia: How Much Are We Being Surveilled?],” SHARE Resources, December 26, 2018, https://resursi.sharefoundation.info/sr/resource/zadrzavanje-podataka-o….
• 112Zakon o elektronskim komunikacijama [Law on Electronic Communications], 52/19, (2019), https://www.paragraf.rs/propisi/zakon_o_elektronskim_komunikacijama.html.
• 113Committee for the Control of Security Services, National Assembly of Serbia, http://www.parlament.gov.rs/narodna-skupstina-/sastav/radna-tela/odbori….
• 114“Vučić: SNS, SPS and SPAS will form the new government in Serbia, early parliamentary elections in April 2022”, European Western Balkans, October 21, 2020. https://europeanwesternbalkans.com/2020/10/21/vucic-sns-sps-and-spas-wi….
• 115Zakon o elektronskoj trgovini [Law on Electronic Commerce], 52/2019, (2019), https://www.paragraf.rs/propisi/zakon_o_elektronskoj_trgovini.html .
• 116SHARE Foundation’s Database of foreign data protection representatives in Serbia, accessed May 2023, https://predstavnici.mojipodaci.rs/.
• 117“Attacks on Journalists Database,” NUNS, accessed May 2023 https://www.bazenuns.rs/srpski/napadi-na-novinare.
• 118Article 19, “Serbia: Multiple journalists threatened and harassed, authorities must take urgent action,” December 5, 2022, https://www.article19.org/resources/serbia-harassment-journalists-actio….
• 119United Nationals International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia, “The Conflicts” accessed September 2023, https://www.icty.org/sid/322.
• 120Ljudmila Cvetković and Nevena Bogdanović, “Kako se štiti Mladićev mural u Beogradu: 'Danonoćne straže i bezbojni lak' [How to protect Mladić's mural in Belgrade: 'Day and night guards and colorless varnish'],” Radio Free Europe, November 13, 2022, https://www.slobodnaevropa.org/a/mural-ratko-mladic-beograd-straza/3155….
• 121PEN International, “Serbia: Investigate death threats against writer Marko Vidojković and hold those responsible to account,” February 12, 2023, https://www.pen-international.org/news/serbia-investigate-death-threats….
• 122“Šapić ponovo tužio Kulačina i Vidojkovića [Šapić sues Kulačin and Vidojković again],” N1, February 13, 2023, https://n1info.rs/vesti/sapic-ponovo-tuzio-kulacina-i-vidojkovica/.
• 123Tanja Milovanović, “Šapić pretio Kulačinu i Vidojkoviću čupanjem srca: Tužilaštvo odbacilo prijavu [Šapić threatened Kulačin and Vidojković with ripping out their hearts: the Prosecutor's Office rejected the report],” Nova,rs, September 12, 2021, https://nova.rs/vesti/hronika/sapic-pretio-vidojkovicu-cupanjem-srca-tu….
• 124“Kako je Tužilaštvo reagovalo na prijavu protiv Šapića [How the Prosecutor's Office reacted to the report against Šapić]”, Direktno, February 3, 2023, https://direktno.rs/vesti/drustvo-i-ekonomija/458983/nenad-kulacin-alek…
• 125S.I., “Glumci i režim: Počeli napadi iz SNS-a [Actors and the regime: Attacks from SNS begin],” Vreme, May 25, 2023, https://www.vreme.com/vesti/glumci-i-rezim-poceli-napadi-iz-sns-a/.
• 126“Simonović osuđen na zatvor zbog podstrekivanja na paljenje kuće novinara [Simonović Sentenced for Inciting Journalists House Burning],” N1, February 23, 2021. https://rs.n1info.com/vesti/simonovic-osudjen-na-zatvor-zbog-podstrekiv….
• 127"Sentence for arson attack on journalist overturned," N1, December 24, 2021, https://rs.n1info.com/english/news/sentence-for-arson-attack-on-journal… .
• 128Tamara Spaić, “Drugi osnovni sud: Ukupno 17 godina zatvora optuženima za paljenje kuće novinara Milana Jovanovića [Second Basic Court: A total of 17 years in prison for those accused of setting fire to the house of journalist Milan Jovanović],” Cenzolovka, March 20, 2023, https://www.cenzolovka.rs/pritisci-i-napadi/drugi-osnovni-sud-ukupno-17….
• 129Tamara Spaić, “Ni tri meseca nakon izricanja presude za paljenje kuće novinara Milana Jovanovića presuda nije napisana [Even three months after the sentencing for the burning of journalist Milan Jovanović's house, the verdict has not been written],” Cenzolovka, June 14, 2023, https://www.cenzolovka.rs/pritisci-i-napadi/ni-tri-meseca-nakon-izrican….
• 130Safe Journalists, “Onlajn napadi na novinarke [Online Attacks on Female Journalists],” 2020, https://safejournalists.net/wp-content/uploads/2020/12/onlajn-napadi-na….
• 131“Media4Women: Istraživanje pozicije novinarki u Srbiji [Media4Women: Investigating the Position of Female Journalist in Serbia],” Cenzolovka, March 4, 2021, https://www.cenzolovka.rs/pritisci-i-napadi/media4women-istrazivanje-po….
• 132Katarina Stevanović and Tijana Dušej Ristev, “Žene, seksualno zlostavljanje i kampanja #nisamprijavila u Srbiji: „Da nijedna devojčica ne doživi bol kao one koju su podelile iskustva" [Women, sexual harassment and #ididntreport in Serbia: ‘So no girl has to experience the same pain as those that shared their experiences’],” BBC in Serbian, December 27, 2021, https://www.bbc.com/serbian/lat/srbija-59803726.
• 133Ana Novaković, “Nedozvoljen pornografski sadržaj deli se na Telegramu, javnost uznemirena [Illegal Pornographic Content is Being Shared on Telegram, the Public is Upset],” N1, March 9, 2021, https://rs.n1info.com/vesti/nedozvoljen-pornografski-sadrzaj-deli-se-na….
• 134Lazara Marinković, “Digitalno nasilje i Telegram: Osvetnička pornografija i zloupotreba intimnih snimaka - i kako se zaštititi [Digital Violence and Telegram: Revenge Porn and Intimate Video Abuse - and How to Protect Yourself],” BBC in Serbian, March 26, 2021, https://www.bbc.com/serbian/lat/srbija-56383660.
• 135Lazara Marinković, “Мигранти, избори, вакцине, корона вирус: Недељни преглед дезинформација, манипулација чињеницама и лажних вести у Србији и региону [Migrants, Elections, Vaccines, Coronavirus: A Weekly Overview of Disinformation, Manipulated Facts and Fake News in Serbia and the Region],” BBC News in Serbian, May 25, 2020, https://www.bbc.com/serbian/cyr/balkan-52793900.
• 136SHARE Foundation and BIRN, “Digital rights monitoring database,” accessed August 2023, https://monitoring.labs.rs/data.
• 137Sonja Gočanin, Natalija Jovanović, “Poznato i nepoznato: Srbija pod sajber napadima [Known and unknown: Serbia under cyberattacks],” Radio Free Europe, January 9, 2023, https://www.slobodnaevropa.org/a/srbija-napadi-anonymous-institucije-sa….
• 138Aleksa Tešić, “Hakeri imali pristup mejlovima zaposlenih u katastru Srbije: Stručnjaci kažu da opasnost još nije prošla [Hackers had access to Serbian cadastre employees’ emails: Experts warn that the danger has not passed],” Birn.rs, September, 21 2022, https://birn.rs/hakeri-imali-pristup-mejlovima-zaposlenih-u-katastru-sr….
• 139Republic Geodetic Authority, “Sve 164 katastarske službe od danas rade u punom kapacitetu [All 164 cadastre services fully operational from today],” July 11, 2022, https://www.rgz.gov.rs/vesti/5172/vest/sve-164-katastarske-slu%C5%BEbe-….
• 140Commissioner for Information of Public Importance and Personal Data Protection, “Commissioner Completed Extraordinary Inspection of Republic Geodetic Authority,” July 18, 2022, https://www.poverenik.rs/en/press-releases/3819-%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%B….
• 141“Sajt Regionalne informativne agencije JUGpress ponovo radi [Website of regional information agency JUGpress is working again],” JUGpress, May 17, 2023, https://jugpress.com/sajt-regionalne-informativne-agencije-jugpress-pon….
• 142“Hakerski napadi na sajt Novinske agencije Beta [Hacking attacks on the Beta news agency website],” Cenzolovka, April 1, 2022, https://www.cenzolovka.rs/pritisci-i-napadi/hakerski-napadi-na-sajt-nov….
• 143“Portal Danas.rs više od 10 dana pod organizovanim hakerskim napadima [Danas.rs portal under organized hacking attacks for more than 10 days],” NUNS, April 29, 2022, https://nuns.rs/portal-danas-rs-vise-od-10-dana-pod-organizovanim-haker….
• 144Council of Europe, “Chart of signatures and ratifications of Treaty 185 - Convention on Cybercrime,” accessed June 16, 2022, https://www.coe.int/en/web/conventions/full-list/-/conventions/treaty/1….
• 145Krivični zakonik [Criminal Code], 35/19 (2019), https://www.paragraf.rs/propisi/krivicni-zakonik-2019.html.
• 146Special Prosecution Office for Cybercrime, accessed August 2023, http://www.beograd.vtk.jt.rs/.