Резюме

Есептік кезеңде Қазақстандағы интернет еркіндігінің деңгейі төмендеді. Бұл көп жағдайда 2022 жылдың қаңтарында елді жайлаған наразылықтар мен елдің ең ірі қаласы – Алматыда жалғасқан тәртіпсіздіктер толқынының аясында үкіметтің интернетке қолжетімділікті шектеуінің салдарынан болды. Билік мемлекеттік төңкеріс жасауға талпыныс деп баға берген1 осы оқиғалар нәтижесінде құқық қорғау органдары тарапынан жәбір-жапа шеккен алты зорлық-зомбылық құрбанын есепке алғанда, 200-ден астам адам қаза тапты. Адам құқығын қорғаушылардың пікірінше, шын мәнінде қаза болғандар саны бұдан да көп болуы мүмкін.2 Билік кейбір БАҚ-ты наразылықтар туралы материалдарды өшіруге мәжбүрледі; қаңтар оқиғасы туралы жазған журналистер мен қатардағы азаматтар заңсыз ұсталып, соққыға да жығылды. 2022 жылдың маусым айындағы мәліметке сүйенсек, наразылықтар бойынша тергеу жұмыстары әлі де аяқталмаған. Сондай-ақ өткен кезең бойынша балалар құқығын қорғауға қатысты заңнамаға түзетулер енгізілді. Осы түзетулер бойынша әлеуметтік желілерден Қазақстанның меморгандарымен байланыс үшін арнайы өкілдер тағайындауды және 24 сағат ішінде билік заңсыз деп тапқан контентті өшіруді міндеттейді. Сонымен қоса 2021 жылдың шілде айында NSO Group компаниясына тиесілі Pegasus тыңшылық бағдарламасының клиенттеріне қарсы қолдануы мүмкін болған адамдардың деректер базасынан қазақстандық олигархтардың, саясаткерлердің, журналистердің және белсенділердің телефон нөмірлері анықталғаны белгілі болды.

1990 жылдан бері Президент Нұрсұлтан Назарбаев билік басында болды. 2019 жылы ол отставкаға кетті. Десе де оның ел саясатына айтарлықтай ықпалы болды. Бұл ықпал қаңтар наразылықтарынан кейін ғана әлсіреді. Қазақстандағы сайлауға келсек, оны еркін деп те, әділетті деп те айта алмаймыз. Негізгі партиялар оппозициялық саясаткерлерді жүйелі түрде маргиналдап немесе түрмеге қамап отыратын билікке үнемі бейілділігін көрсетіп келеді. Ірі БАҚ не мемлекет еншісінде, не билікке жақын бизнестердің қолында. Сөз бен жиындар еркіндігі әлі де шектеулі, ал жемқорлық кең етек алған.

2021 жылғы 1 маусым мен 2022 жылғы 31 мамыр аралығындағы негізгі оқиғалар

• 2022 жылғы қаңтарда үкімет бүкіл ел бойынша интернетке қолжетімділікті шектеді. Бұл биліктің наразылықтар мен тәртіпсіздіктерге қарсы реакциясының бір бөлігі еді. Интернетке қолжетімділік үш күн ішінде біртіндеп қалпына келтірілді (A3 бөлімін қар.).
• 2021 жылғы қазанда HOLA News ақпараттық сайтын редакцияның бұрынғы президент Назарбаевқа жақын тұлғалардың оффшорлық шоттары туралы «Пандора құжаттамасынан» (Pandora Papers) алынған құжаттарға негізделген мақалаларды өшіруден бас тартқаны үшін 10 күнге бұғаттады (B1 және B2 бөлімдерін қар.).
• 2022 жылғы мамырда президент Қасым-Жомарт Тоқаев әлеуметтік желілерді Қазақстанның меморгандарымен байланыс үшін арнайы өкілдер тағайындауды және кибербуллингпен байланысты заңсыз контентті 24 сағат ішінде өшіруді міндеттейтін балалар құқықтарын қорғау мәселелері бойынша заңнамаға түзетулерге қол қойды. Қазақстан үкіметінде де заң талаптары сақталмаған жағдайда платформалардың жұмысын шектеуге құқығы бар. (B3 бөлімін қар.).
• 2022 жылғы қаңтардағы наразылықтар кезінде құқық қорғау органдары онлайн-журналистерге оқиғаларды жариялауға кедергі келтіріп, қамауға алып, оларға қарсы күш қолданды (C3 және C7 бөлімдерін қар..
• 2022 жылғы наурызда сот Facebook-та жемқор саясаткерлерді жазалап, үкіметті ауыстыруға үндеген жазбалары үшін блогерлер Марғұлан Боранбай мен Данат Намазбаевты бес жылға бас бостандығынан айырды. 2022 жылғы шілдеде аталған есеп жарыққа шыққаннан кейін сот Боранбайдың үкіміне тағы екі ай қосты. (C3 бөлімін қар.).
• 2021 жылдың шілде айында Forbidden Stories француз үкіметтік емес ұйымы ақпаратық басылымдар коалициясымен бірлесіп жүргізген ауқымды зерттеуі нәтижесінде президент Тоқаевтан бастап, бірқатар саясаткер, сондай-ақ олигархтар, журналистер мен белсенділер Pegasus тыңшылық бағдарламасының болашақта мақсат еткен тізімінен табылғанын анықтады. (C5 бөлімін қар.).

 

A.  Интернетке қол жеткізудегі кедергілер

A1 (0-6)
Инфрақұрылым кемшіліктері интернетке қолжетімділікті немесе оның жылдамдығы мен сапасын қаншалықты шектейді?	5

Соңғы он жылда Қазақстанда интернет қолжетімділігі арта түсті. DataReportal мәліметі бойынша, 2022 жылғы қаңтарда елде 16,4 млн. қолданушы болған, яғни, интернеттің ену деңгейі 85,9%-ды құраған. Бұл 2021 жылмен салыстырғанда 1,1%-ға көбірек.3 Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің (ЦДИАӨМ) ресми мәліметтері бойынша, 94,5% үй шаруашылығының интернетке, соның ішінде мобильді кеңжолақты байланыс арқылы қолы жетіп отыр.4 Economist Impact жариялаған интернет инклюзивтілігінің индексі интернетке қолжетімділікпен байланысты бірқатар көрсеткішті өлшейді. Оның 2022 жылғы санында Қазақстанда кеңжолақты қолжетімділіктің бекітілген ену деңгейі 14%-ды құрайды, ал мобильді байланыстың ену деңгейі – 129,4%.5

«Цифрлы Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы 2022 жылы интернеттің ену деңгейін 82,3%-ға жеткізу бойынша өз мақсатына жетті.6 Елдегі мобильді желілердің де кеңеюі жалғасуда. Ресми мәліметтерге сәйкес, 2022 жылғы сәуірдегі жағдай бойынша кеңжолақты мобильді интернет халықтың 83%-на қолжетімді.7 Интернет инклюзивтілігінің индексінде төртінші буынды желілердің (4G) халықтың 81,3%-ына, ал 3G желілерінің 93,4%-ына қолжетімді екені көрсетіледі.8 Соңғы жылда бірнеше мобильді байланыс операторлары 5G қызметтерін пилоттық режимде іске қосты. 2022 жылғы маусым айында, есептік кезеңнің сыртында, ЦДИАӨМ Алматы, Нұр-Сұлтан (қыркүйекте қалаға бұрынғы атауы қайтарылды – Астана) және Шымкент қалаларында 2022 жылдың соңына қарай, ал өзге облыс орталықтарында 2023-2025 жылдарда 5G іске қосылатынын хабарлады.9

2022 жылдың мамыр айындағы Ookla компаниясының деректеріне сәйкес, Қазақстанда тіркелген кеңжолақты қолжетімділіктің орташа жүктеп алу жылдамдығы секундына 35,6 мегабитті (Мбит/с), ал мобильді кеңжолақты қолжетімділіктің орташа жүктеу жылдамдығы – 20,6 Мбит/с.10

Адамдардың көбі интернетке үйдегі және жұмыстағы мобильді құрылғыларынан кіреді. Бірқатар қалада, соның ішінде Алматы11 , Нұр-Сұлтан және Павлодар12 қалаларында жылдамдығы жоғары интернет қоғамдық көліктер мен қоғамдық орындарда қолжетімді.

 

 

A2 (0-3)
Интернетке қосылу географиялық, әлеуметтік немесе басқа себептерге байланысты халықтың белгілі бір топтары үшін өте қымбат немесе қолжетімсіз болып санала ма?	2

Салыстырмалы түрде алғанда, мобильді интернет те, бекітілген интернет те қолжетімді. Өткен жылы операторлар тарифтерді көтергенмен, бірқатар қолжетімді нұсқа: мәселен, танымал әлеуметтік медиа платформаларына және хабар алмасу қосымшаларына тегін кіру мүмкіндігі бар алдын ала төленген жоспарларды ұсынды. 2021 жылғы Халықаралық электрбайланыс одағының (ХЭО) деректеріне сәйкес, мобильді деректердің 2 гигабайты (ГБ) жан басына шаққандағы жалпы ұлттық табыстың (ЖҰӨ) 0,8%-ын, ал бекітілген кеңжолақты байланыстың 5 ГБ-тық тарифтік жоспары жан басына шаққандағы ЖҰӨ-нің 0,9%-ын құрайды.13 2022 жылғы наурыздағы ұлттық валютаның күрт құнсыздануына және одан кейінгі бағаның шарықтауына байланысты интернет қымбаттауы мүмкін.14 Дүниежүзілік банк COVID-19 пандемиясының салдарынан жалпы экономиканың құлдырауы туралы 2020 жылғы есебінде дәл осындай тенденцияны атап өтті.15

2022 жылғы жағдай бойынша халықтың 40%-ға жуығы өмір сүретін ауылдық жерлерде интернетке қолжетімділік деңгейі төмендеу.16 «Цифрлық Қазақстан» бағдарламасы аясында билік қала мен ауыл арасындағы цифрлық алшақтықты жоюға міндеттеме алды.17 Мұны 5G бекітілген сымсыз қолжетімділік (FWA) технологиясы арқылы жүзеге асырмақшы.18 Үкіметтің 2020 жылғы мамырдағы мәліметі бойынша, Қазақстанның ауылдық және қалалық жерлерінде интернеттің ену деңгейі 92%-ды құрайды, бұл негізінен ұялы байланыс есебінен жүзеге асып отыр.19 Мобильді қызмет жеткізушілерінің ауылдық жерлерде көбірек қолжетімділікті қамтамасыз ету үшін ортақ желілік инфрақұрылымға ие.20 Облыстық әкімдік басшылары да интернетке қосылу сапасына қатысты алаңдаушылық білдірді.21

Интернетке қолжетімділік Қазақстанның этникалық топтары арасында салыстырмалы түрде біркелкі бөлінген.

Қазақстанда интернетке қол жеткізуде нақты гендерлік айырмашылықтар жоқ.22

 

A3 (0-6)
Билік интернетке қолжетімділікті шектеу мақсатында интернет-инфрақұрылымына техникалық немесе құқықтық бақылау жүзеге асыра ма?	1

Балдың өзгеруі: ұпай 2-ден 1-ге дейін төмендеді, себебі 2022 жылдың қаңтарындағы наразылықтар мен зорлық-зомбылық кезінде билік интернетке кіруді шектеді.

Есеп ұсынылып отырған кезеңде Қазақстан билігі 2022 жылғы қаңтардағы саяси наразылықтар мен одан кейінгі зорлық-зомбылық туралы ақпараттың таралуына жол бермеу үшін интернет жылдамдығын шектеп, кейінірек оған қолжетімділікті мүлдем жауып тастады. Алдымен газ бағасының көтерілуінен туындаған наразылық Алматы қаласында билік пен қарулы топтардың зорлық-зомбылық әрекеттеріне ұласып кеткен еді. Оған жауап ретінде бүкіл ел бойынша интернетке қосылу тоқтатылды. Билік 2 қаңтардан бастап Қазақстанның батысында наразылық білдірген азаматтар мен құқық қорғау органдары арасындағы жергілікті қақтығыстар туралы ақпараттың таралуына жол бермеу үшін мобильді интернетті шектеді. Сонымен қатар билік Жаңаөзенді23 қосқанда Батыс Қазақстанның Ақтау24 және Орал25 секілді ірі қалаларында жалғасқан митингілерде ұялы байланысқа да шектеу қойды. 4 қаңтарда пайдаланушылар мессенджерлерге кіруде қиындықтармен кездесті.26 Көп ұзамай интернет бүкіл ел аумағында бұғатталды27 . Кейін билік өкілдері бұл қадамды «тәртіпсіздіктерді ұйымдастыру бойынша іс-әрекеттерді үйлестіруге» жол бермеу мақсатында деп түсіндірді.28 Кейбір пайдаланушылар интернетке прокси-серверлер арқылы ғана кіре алды (C4 бөлімін қар.).29 Елде интернет өшірілген сәтте билік шерушілер мен қарулы топтарды аяусыз басып-жаншуды бастады.

Үкімет интернеттің өшірілуін күдікті лаңкестік әрекеттерді тоқтату қажеттілігі үшін жасалды деп түсіндірді. KCell және Beeline ұялы байланыс операторлары лаңкестікке қарсы іс-шаралар аясында «құзырлы органдар» байланыс қызметтерін көрсетуді тоқтатқанын хабарлады.30 Қаңтардың 7-і мен 11-і аралығында, яғни наразылық басылған кезде билік интернетке қосылуды біртіндеп қалпына келтіре бастады.31 Алдымен үкімет бақылауындағы бірқатар ақпарат сайты мен банк жүйесі іске қосылды.32 Сондай-ақ Тоқаев 7 қаңтарда ел алдында сөз сөйлеген кезде де интернет аз уақытқа ғана қосылды. БАҚ-та үкімет бастапқыда интернет-ресурстарды бұғаттау үшін ресейлік трафикті терең фильтрлеу технологиясын (DPI) «мақсатты» қолдануға тырысқаны, бірақ бұл сәтсіз болған соң, интернетті толығымен өшіру туралы шешім қабылдағаны туралы хабарланған болатын.33

Үкімет, сонымен қатар, 2020 және 2021 жылдардағы кішігірім, жергілікті наразылықтар кезінде де мобильді интернетке қосылуды шектеген болатын.34

Үкіметте телекоммуникация желілерін өз қалауы бойынша тоқтатуға мүмкіндік беретін заң тетіктері бар. 2018 жылғы қаулыға сәйкес, Қорғаныс министрлігі, Ішкі істер министрлігі, Бас прокуратура және Ұлттық қауіпсіздік комитетіне (ҰҚК) төтенше жағдай кезінде немесе сол секілді қауіп туғанда телекоммуникация желілеріне қол жеткізу басымдығы, сондай-ақ осы желілердің жұмысын тоқтата тұру құқығы берілген. Құжатта желілердің жұмысын тоқтатудың шекті мерзімдері нақты көрсетілмеген.

2017 жылдан бастап ҰҚК тергеу немесе «қылмыстың алдын алу» кезінде контент пен интернетке кіруді бұғаттау үшін телекоммуникация желілері мен трафик алмасу пункттерінің (ІХП) жұмысын орталықтандырған Мемлекеттік техникалық қызметке (МТҚ) бақылау жүргізді.35 2020 жылдың қазан айында билік МТҚ-ні 100% мемлекет қатысатын акционерлік қоғамға айналдырып, қайта құрды36 және оның директорлар кеңесінде екі тәуелсіз мүшесі болды.37 МТҚ-ның әлі күнге дейін бұрынғыдай контентті цензураға алуға және қолжетімділікті шектеуге құқығы бар.38 ҰҚК сот шешімінсіз әрекет ете алады, бірақ бұл туралы 24 сағат ішінде басқа мемлекеттік органдарға хабарлауға міндетті.39 2016 жылғы заңға сәйкес, ҰҚК «ауыр немесе аса ауыр қылмыстар жасауға әкеп соғуы мүмкін шұғыл жағдайларда» «байланыс құралдары мен желілердің жұмысын және интернетке қолжетімділікті» тоқтатуға құқылы. 2020 жылдан бастап бұл үшін ҰҚК-не ешқандай келісім талап етілмейді, ол тек кейіннен Бас прокуратура мен уәкілетті орган – ЦДИАӨМ-ді хабардар ете алады.40 ҰҚК-ні 2022 жылдың қаңтарына дейін басқарған Кәрім Мәсімов билік мемлекеттік төңкеріске әрекеттену деп бағалаған қаңтар оқиғасының басты ұйымдастырушысы ретінде аталады.41

2014 жылдан бастап Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасында «желілерді жеке тұлғаның, қоғам немесе мемлекет мүдделеріне зиян келтіруге бағытталған қылмыстық мақсатта пайдалану» жағдайында, заңсыз ақпаратты таратуды, экстремизмге, терроризмге шақыруды, жаппай тәртіпсіздікті немесе рұқсат етілмеген бұқаралық жиындарға қатысуды қоса алғанда сот шешімінсіз байланыс қызметтерін ажырату туралы ұйғарым шығаруға құқығы бар.42 Ұйғарымды телекоммуникация компаниялары немесе МТҚ үш сағат ішінде орындауы тиіс.

2012 жылғы Ұлттық қауіпсіздік туралы заңға енгізілген түзетулер үкіметке терроризмге қарсы және тәртіпсіздіктердің алдын кесу операциялары үшін байланыс қызметтерін бұғаттау құқығын берді.43

Биліктің интернет инфрақұрылымын орталықтандыруы контентті қадағалауды және бақылау жүргізуді жеңілдетті. Мемлекет бақылауындағы «Қазақтелеком» компаниясы өзі және бірқатар еншілес компаниясы арқылы магистральдік байланыс арналарына іс жүзінде монополия жүргізеді. Мемлекет МТҚ арқылы пиринг орталықтары мен сыртқы шлюздерге бақылауды жүзеге асырады.44 2017 жылғы түзетулер «ақпараттық қауіпсіздік» мүддесі үшін трансшекаралық трафик алмасу пункттеріне мемлекеттік монополияны енгізді».45 2019 жылдың басында .kz ұлттық доменін қолдауға жауапты KazNIC коммерциялық емес мекемесі тәуелсіз IXP іске қосылғанын жариялады. Алайда ол халықаралық трафикті емес, ішкі пирингті ғана ұсынады.46

2020 жылдың желтоқсан айында ЦДИАӨМ және Ұлттық қауіпсіздік комитеті «Ақпараттық қауіпсіздік Нұр-Сұлтан-2020» оқу-жаттығуын өткізді,47 онда астана тұрғындарына өз құрылғыларында «ұлттық қауіпсіздік сертификатын» орнату ұсынылды. Бұл үкіметке веб-трафикті бақылауға және оған тосқауыл қоюға мүмкіндік беретін түбірлік сертификат (MITM шабуылдары атауымен белгілі) болып саналады. Сертификат орнатпаған қолданушылар оқу жаттығуының 6 күнінде шетелдік интернет сайттары мен әлеуметтік желілерге кіруде қиындықтар туындағанын хабарлады (C5 және C6 бөлімдерін қар.). Бұған дейін үкімет 2015 және 2019 жылдары пайдаланушыларды түбірлік сертификаттарды орнатуға мәжбүрлеуге тырысқан болатын.48 2020 жылдың қазан айында да пайдаланушылар қазақстандық веб-сайттар мен халықаралық әлеуметтік медиа платформаларына кіруде қиындықтарға тап болды (B1 бөлімін қар.).49

A4 (0-6)
Қызмет провайдерлері нарығын шектейтін құқықтық, нормативтік немесе экономикалық кедергілер бар ма?	2

Билікте ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (АКТ) нарығында ойыншылардың санын шектеу саясаты болмаса да, олар 2019 жылы «Қазақтелекомның» екі ірі ұялы байланыс провайдерін қосып алуына қарсылық білдірмеді. Бұл компанияның нарықтағы үлесін айтарлықтай арттырды.50 «Қазақтелекомның» жалғыз басты бәсекелесі – «Билайн» компаниясы.51 Оның негізгі үлесі шетелдік меншікте.

Қазақстанда бірнеше ірі интернет-провайдер бар, бірақ «Қазақтелеком» тіркелген желі нарығының 75%-ын және ұялы байланыс нарығының 78%-ын бақылау арқылы басымдыққа ие болып отыр.52 Компания толық немесе ішінара бірқатар басқа магистральдік және төмен тұрған интернет-провайдерлерге иелік етеді. Мемлекет «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры арқылы «Қазақтелекомның» 67,9% үлесіне меншік етеді.53 Люксембургте тіркелген Skyline Investment Company Қайрат Сатыбалдыға тиесілі,54 бұрынғы президент Назарбаевтың жиені «Қазақтелекомның» 24% акциясына иелік еткен.55 Сатыбалды өзінің акцияларын (оның ішінде 3,9% «Alatau Capital Investment» ЖШС) сыйға тарту шарты бойынша мемлекетке өткізді.56 Бұл 2022 жылдың сәуір айы еді.57 2022 жылы наурызда Сатыбалды қамауға алынды; тағылған айып ішінде «Қазақтелеком» компаниясындағы ақшаны жымқыру58 және «мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіретін басқа да қылмыстар» бар59 .

2021 жылдың қазан айында «Қазақтелеком» Қазақстан қор биржасы арқылы Kcell ұялы байланыс операторының 24% акциясын сатты. Оларды KazTransCom провайдеріне иелік ететін Jusanbank сатып алды.60 2022 жылдың сәуірінде үкімет бұл мәміле мен Transtelecom провайдерін жекешелендіру «мемлекеттік мүдделерге» қайшы келетін-келмейтінін тексеруді бастады. 2021 жылдың тамызында Transtelecom-ның 75 пайызы бұрынғы президент Назарбаевтың немересі Нұрәлі Әлиевке тиесілі Unit Telecom компаниясына сатылды.61 Бұл факті бойынша Бас прокуратура мен Қаржы мониторингі агенттігі тексеріс жүргізуде.62 Сондай-ақ 2022 жылдың сәуірінде ЦДИАӨМ басшысы Бағдат Мусин нарықты демонополизациялау үшін «Қазақтелеком» компаниясына тиесілі ұялы байланыс операторларының бірі – Kcell немесе Tele2 компанияларын жеке ойыншыларға сатуға ниетті екенін мәлімдеді.63

2016 жылы барлық ұялы байланыс операторларында 4G қызметін ұсыну мүмкіндігі пайда болды.64 2018 жылдың ортасынан бастап үкімет пен ұялы байланыс операторлары 5G-ді енгізу жұмыстарымен айналыса бастады; пилоттық тәжірибелер Алматы және Нұр-Сұлтан қалаларында жүргізілді.65 «Қазақтелеком» Қазақстандағы жалғыз 5G провайдері болуды көздеді, 66 ал Beeline барлық операторлар үшін тең жағдай жасау үшін лобби жасады. Операторлар 2019 жылдан бастап 5G-ді Шымкент,67 Алматы және Нұр-Сұлтан68 қалаларында сынақтан өткізіп жатыр.

Телекоммуникациялық қызметтерді ұсынатын компаниялардың жұмысы үшін ЦДИАӨМ Телекоммуникациялар комитетінің лицензиясы қажет.69 Ұлттық қауіпсіздік туралы заң байланыс қызметтерін ұсынатын компаниялардың шетелдік меншікте болуын шектейді.70 Бұдан басқа, компаниялар заңды бақылау жұмыстарын жүргізуге пайдаланылатын жедел-іздестіру қызметінің мемлекеттік жүйесімен (ЖІҚМЖ) байланысты жабдықты сатып алуға және орнатуға (С5 бөлімін қар,), сондай-ақ пайдаланушы деректерін сақтау бойынша шығындарды көтеруге міндетті (С6 бөлімін қар.). Сонымен бірге компаниялар IMEI кодтарының дерекқорын – мобильді жабдықтың халықаралық сәйкестендіру кодтарын (С4 бөлімін қар.) 71 жүргізуге байланысты шығындарды көтеруге және IMEI кодтарының бірыңғай дерекқорының операторы Мемлекеттік радиожиілік қызметіне тұрақты алымдарды төлеуге міндетті. Бұл міндеттемелер жаңа ойыншылардың қазақстандық нарыққа шығуына кедергі келтіруі мүмкін.

 

A5 (0-4)
Қызмет провайдерлері мен цифрлық технологияларды қадағалайтын реттеуші органдар еркін, әділ және тәуелсіз әрекет ете ала ма?	0

ЦДИАӨМ – телекоммуникациялар (соның ішінде АКТ инфрақұрылымы), электронды үкімет және киберқауіпсіздік саласындағы уәкілетті орган. Ал Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі (АҚДМ) БАҚ-пен бірге онлайн контентті де қадағалайды. 2019 жылдың бірінші жартыжылдығына дейін онлайн-контент те, телекоммуникация саласы да бұл күнде таратылып кеткен Ақпарат және коммуникациялар министрлігінің құзырында болды.72 Министрлер лауазымына үміткерлерді Премьер-Министр ұсынып, оны ел Президенті тағайындайды. Министрліктердің қызметі ашық емес және ол тәуелсіз бақылауға алынбайды.

ҰҚК АКТ инфрақұрылымы мен онлайн-контент саласындағы өкілеттігін кеңейтті. 2018 жылы ҰҚК жанынан Ұлттық ақпараттық қауіпсіздікті үйлестіру орталығы құрылды;73 оның қызметі жария емес.74

.kz ұлттық доменін KazNIC коммерциялық емес мекемесі басқарады. Қазақстандық IT-компаниялар қауымдастығы домендік атауларды басқарады және KazNIC тарифтерін реттейді. 2015 жылы қабылданған заңға сәйкес, үкімет тіркеушіні де, домендік атау әкімшісін де тағайындауға құзырлы.75

 

B. Контентті шектеу

 

B1 (0-6)
Мемлекет бұғаттаумен немесе қызмет провайдерлерін онлайн-контентті, әсіресе, халықаралық адам құқықтары стандарттарымен қорғалған материалдарды бұғаттауға немесе сүзгіден өткізуге мәжбүрлеумен айналыса ма?	2

Биліктің онлайн-контентті бұғаттау бойынша кең өкілеттігі бар және олар интернет провайдерлерін «заңсыз материалдарға» қолжетімділікті шектеуді міндеттеуі мүмкін. Интернет провайдерлері контентті дер кезінде бұғаттамаса, МТҚ қолжетімділікті тікелей шектей алады, ал провайдерлерге айыппұл салынуы ықтимал.

2022 жылдың қаңтарында билік интернет толық өшірілгенге дейін және интернет қолжетімді болғаннан кейін де бірқатар тәуелсіз ақпараттық сайтқа кіруді бұғаттады. (A3 бөлімін қар.). Төтенше жағдай кезінде үкіметпен байланысты бірнеше ақпарат агенттігінде ғана жұмыс істеу рұқсаты болды; қалғандары интернет толық қолжетімді болғаннан кейін ғана онлайн жарияланым жасау мүмкіндігін алды. Orda.kz тәуелсіз ақпараттық сайты интернет толық өшірілгенге дейін 4 қаңтарда бұғатталып, 20 қаңтарға дейін жұмыс істемеді.76 Офлайн режимінде бірқатар тәуелсіз ресурстың, соның ішінде Vlast.kz және ҚазТАГ77 журналистері Telegram арналары арқылы жұмыс істеді. Билік өкілдерінің айтуынша, бұғаттау «қылмыстық топтар арасындағы заңсыз байланыстардың» жолын кесу үшін жасалған.78 7 қаңтарда үкімет кейбір мемлекеттік және жеке ресурстарға қолжетімділікті қалпына келтірді. 2022 жылдың қаңтар айының соңында «Kokshetau Asia» ақпараттық сайты оның бас редакторы Нұржан Баймулдинді қудаланғандықтан бірнеше күнге жұмысын тоқтатқан болатын. Ол Facebook желісіндегі сыни жазбалары үшін төтенше жағдай кезінде арандатушылық әрекеттер жасады деп айыпталды. (C3 бөлімін қар.).79

2021 жылдың қазан айында HOLA News веб-сайты болса редакциясы бұрынғы президент Назарбаевтың жақын ортасы туралы материалды «Pandora құжаттамасынан» алып тастаудан бас тартқаны үшін 10 күнге бұғатталды. (B2 бөлімін қар.).80

АҚДМ ресми сауалға жауап ретінде 2021 жылы 10 578 парақша бұғатталғанын, оның 90 пайызы порнография, суицидті насихаттауға және онлайн казиноларға қатысты екенін хабарлады. 2022 жылдың алғашқы 5 айында 2 495 парақша бұғатталды.81 Internet Freedom Kazakhstan тәуелсіз құқық қорғау ұйымының мәліметіне сүйенсек, 2021 жылдың сәуіріндегі жағдай бойынша 56 900-ден астам шетелдік және қазақстандық домен АҚДМ қара тізіміне енген.82

Цензураны айналып өткісі келетін пайдаланушылар виртуалды жеке желілерді (VPN) пайдаланады, дегенмен анонимдеу құралдарының көпшілігі бұғатталған. (C4 бөлімін қар.). 83 Билік сот шешімдері немесе АҚДМ бұйрықтары негізінде VPN желілерін бұғаттай алатынын растады (B3 бөлімін қар.). 84

Archive.org, Change.org петиция сайтына және кейбір шетелдік БАҚ, соның ішінде, қырғызстандық Kloop ақпараттық сайты мен орыстілді Fergana мен Мeduza сайттарына Қазақстаннан кіру мүмкін болмады. Есептік кезеңде Issuu қызметі кейде үзіліспен, ал кейде мүлдем жұмыс істемеді. LinkedIn әлеуметтік желісі 2021 жылдың шілдесінде бұғатталды. АҚДМ мәліметінше, бұл анықталған «онлайн-казиноларды жарнамалауға және нақты адамдардың жалған аккаунттарын құруға қатысты заң бұзушылықтар» салдарынан орын алған мәселе.85 Шенеуніктер аталған сайттың АҚДМ хабарламасынан кейін тиісті шара қолданбағанын мәлімдеді. Агенттіктің айтуынша, LinkedIn АҚДМ талаптарын орындаған соң екі күннен кейін қалпына келтірілді.86

 

B2 (0-4)
Мемлекеттік/мемлекеттік емес субъектілер баспагерлерді, хостинг провайдерлерін және цифрлық платформаларды контентті, әсіресе адам құқықтары саласындағы халықаралық стандарттармен қорғалған материалдарды өшіруге мәжбүрлеу үшін заңды, әкімшілік немесе басқа әдістерді пайдалана ма?	1

Билік контентті күштеп өшіру үшін БАҚ және халықаралық әлеуметтік желілер платформаларына жасалған сұрауларға тікелей қысым көрсету сияқты әртүрлі техникалық емес тәсілдерді қолданады. Есептік кезеңде, әсіресе, саяси контентке қатысты мәжбүрлеп алып тастау жағдайларының айтарлықтай өсуі байқалды.

АҚДМ мәліметінше, оның өтініші бойынша 222 453 парақша негізінен экстремизм мен терроризмге қатысты себептермен жойылған. 2022 жылдың 5 айында АҚДМ 42 266-дан астам парақшаны жоюды талап етті.87 Билік бұдан басқа толық статистика ұсынбады.

2021 жылдың маусымында Алматы соты саяси белсенді Жанболат Мамай мен оның зайыбы Инга Иманбайды билік партиясы «Нұр-Отан»88 төрағасының орынбасары Бауыржан Байбекті жемқорлыққа қатысы бар деп айыптаған бейнероликтерді өшіру керек деп шешім шығарған. Сотқа арызды Байбектің өзі берген. Сондай-ақ сот Мамай мен Иманбайдан бейнероликтердегі мәлімдемелерін көпшілік алдында теріске шығаруды талап етті.89

2021 жылдың шілдесінде АҚДМ Mediazona.ca ақпараттық веб-сайтына бұрынғы президент Назарбаевтың сайқымазақ мұрнымен бейнеленген мурал фотосуретін алып тастауды талап етіп ұйғарым жолдады. Сайт Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Назарбаевтың «ар-намысы мен қадiр-қасиетiне қол сұғу» жауапкершiлiгiн көздейтiн 373-бабы бойынша жауапқа тартылмау үшiн суреттi бұлдыратып беруге мәжбүр болды.90

2021 жылдың қазан айында HOLA News сайты бұрынғы президенттің айналасындағы бірқатар бай және ықпалды адамдардың заңға қайшы қаржыға қатысты әрекеттерін талқылаған «Pandora құжаттарына» негізделген материалдарды алып тастау туралы өтінішті орындаудан бас тартқаннан кейін DPI технологиясы арқылы бұғатталғанын91 хабарлады. (B1 бөлімін қар.). Басылым иелері мен редакторлары мақаланы алып тастау туралы өтініштің ресми немесе бейресми болғанын нақтыламады. 10 күндік бұғаттаудан кейін HOLA News материалды өшіру туралы шешім қабылдады, ал қызметкерлер наразылық көрсетіп, басылымнан кетті. Кейінірек сайт жұмысын жалғастырды.92 Бір айта кетерлігі, дәл осындай контентті жариялаған басқа да бірқатар интернет-БАҚ бұғатталған жоқ немесе оны өшіру үшін оларға қысым көрсетілмеді.

2022 жылдың қаңтарындағы наразылықтар кезінде кем дегенде екі ірі ақпараттық сайт – ҚазТАГ93 және Fergana94 – оқиғаларға қатысты жарық көрген материалдарды өшіру туралы АҚДМ-ның талаптарын орындаудан бас тартқаны үшін бұғатталған болатын. (B1 бөлімін қар.). 10 қаңтарда Orda.kz тілшісін Алматыдағы Республика алаңында түсірген суреттерді өшіруге мәжбүр етті.95

2022 жылдың сәуірінде ресейлік телекоммуникация және БАҚ реттеушісі Роскомнадзор қазақстандық NewTimes.kz ақпараттық сайтынан Еуропалық Одақтың (ЕО) Ресейге қарсы санкциялары туралы мақаланы алып тастауды талап етіп, бас тартқан жағдайда Ресейде интернет-ресурсты бұғаттаймыз деп сес көрсетті. Сұраныс хостинг компаниясына жіберілді. Осылайша басылым материалды алып тастау туралы шешім қабылдады.96

Meta компаниясының 2021 жылға арналған транспаренттік есебіне сәйкес, Facebook Қазақстан үкіметінің сұрауы негізінде ешқандай контентке шектеу қоймаған.97 Осы кезеңде Google компаниясына өшіру туралы 160 өтінім түскен. Өтінімдердің басым бөлігі «үкіметті сынайтын» немесе «ұлттық қауіпсіздікке қатер төндіретін» YouTube видеоларына қатысты болды. Google 2021 жылдың бірінші жартыжылдығында өтінімдер нәтижесінде контенттің 0,5%-ын және екінші жартысында 4,9%-ын өшірді.98 Есеп кезеңінде Қазақстан билігі Twitter-дегі контентті өшіруге өтінім берген жоқ.99

Сонау 2016 жылы «ұлттық ақпараттық кеңістіктің автоматтандырылған мониторингі» деп аталатын жүйені қолдана отырып интернеттегі заңсыз контентті анықтау үшін БАҚ пен әлеуметтік медиадағы жарияланымдарды қадағалаудың жаңа ережелері қабылданған болатын.100 Алайда ұзақ уақыт бойы билік мұндай мониторингті қолмен жүргізіп келді.101 Үкіметтің ресми сауалына берген жауабына сәйкес, 4,5 миллион доллар тұратын жүйе 2020 жылы жұмыс істей бастады. 102

 

B3 (0-4)
Интернетке және цифрлық контентке қойылған шектеулер қаншалықты ашықтық пен белгіленген мақсаттарға пропорционалдық қағидаттарына сәйкес келеді? Мұндай шектеулерге қатысты тәуелсіз шағымдану процесі бар ма?	1

Соттан тыс бұғаттау амалдары әдеттегі тәжірибе күйінде қалып отыр, ал сайттарға кіруді шектеу және контентті өшіру процедуралары ашық емес. Есептік кезеңде билік контентті өшіруді талап ету мүмкіндіктерін кеңейтетін заң қабылдады.

БАҚ туралы заңға сәйкес103 барлық интернет-ресурстар, соның ішінде веб-сайттар мен әлеуметтік желілердегі парақшалар БАҚ болып саналады. 2014 жылғы түзетулерге сәйкес, Бас прокуратура провайдерлерден сот шешімінсіз онлайн-контентті бұғаттауды талап етуге құқылы. Провайдерлер веб-сайттың иесі тиісті материалды алып тастамайынша мұндай талаптарды орындауға міндетті. Заң провайдерге талаптан бас тартуға немесе веб-сайт иесіне оны даулауға мүмкіндік бермейді.104 2016 жылдан бері Ақпарат және коммуникациялар министрлігінде де өшіру және уақытша бұғаттау туралы ұйғарымдар шығару құқығы бар. ҰҚК «шұғыл жағдайларда, сондай-ақ, ауыр және аса ауыр қылмыстар жасауға әкеп соқтыруы мүмкін» веб-сайттарға немесе материалдарға қолжетімділікті өз бетінше тоқтата алады және бұл туралы тек Бас прокуратура мен бақылаушы органға хабарлауы тиіс.

БАҚ туралы заң барлық интернет-ресурстарды бұқаралық ақпарат құралдарымен теңестіре отырып, веб-баспагерлерді, соның ішінде блогерлер мен әлеуметтік желі пайдаланушыларына өздері жариялаған материалдар үшін жауапкершілік алуды жүктейді. Алайда олардың үшінші тұлғалар жариялаған контент үшін қаншалықты жауапты екенін нақтыламайды. 2015 жылы ҚР Ақпарат және коммуникациялар министрлігі әлеуметтік желіні пайдаланушылар үшінші тұлғалардың өз парақшаларында жариялаған экстремистік пікірлері үшін жауапкершілікке тартылуы мүмкін екенін мәлімдеді. Ведомство мұндай контентті БАҚ-та жариялауға рұқсат беру 90 күнге дейін бас бостандығынан айыруы мүмкін қылмыстық құқық бұзушылық саналатынын алға тартты.

2020 жылдың қыркүйегінде енгізілген түзетулерге сәйкес, егер ресурстар елден тыс жерде орналасқан болса және қауіпсіздік сертификаты болмаса (А3 және С6 бөлімдерін қар.) немесе олардың бағдарламалық жасақтамасы Қазақстаннан тыс жерде орналастырылған жағдайда .kz және .ҚАЗ домендік аймақтарындағы веб-сайттардың жұмысы тоқтатылуы мүмкін.105 2020 жылдың желтоқсанында реттеуші орган бұл түзетулер ұлттық деректер орталықтарына жүктемені басқару және «цифрлық егемендікті» қамтамасыз ету үшін қажет деп мәлімдеді.106

2016 жылғы байланыс туралы заңға енгізілген түзетулер интернет-провайдерлерін өз желілері арқылы өтетін контентті бақылауға міндеттеп, оларды бұғаттау туралы шешім қабылдауға жауапты етті .107 Түзетулерде провайдерлердің бұл талапты қалай орындауы керек екені нақты көрсетілмеді. 2016 жылдан бастап қолданыстағы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте интернет-провайдерлерге бұғаттау туралы ұйғарымдарды орындамағаны үшін айыппұлдар қарастырылған.108

Сайттың немесе парақшаның қайта-қайта бұғатталуына жол бермеу және заңды жауапкершіліктен құтылу үшін интернет-ресурстардың иелері экстремистік деп танылған немесе басқа жолмен заңға қайшы келетін контентті өшіруге міндетті. Заңсыз контентті анықтағаннан кейін интернет-провайдерлер және МТҚ веб-сайтқа қолжетімділікті 3 сағат ішінде тоқтатуы керек. Содан кейін контентке жауапты тарап оны өшіру туралы сұраным алады; егер талап орындалса, провайдерлер мен МТҚ веб-сайтты бұғаттан шығаруы керек.109

Сайттар сот шешімімен жауап берушінің өкілі болмаған жағдайда да бұғатталуы мүмкін. Заң қоғамға немесе веб-сайт иесіне бұғаттау себебі туралы ақпарат беруді талап етпейді. Соттар көбінесе діни экстремизм айыптарымен ондаған веб-сайтты бірден бұғаттау туралы шешім шығарады. Шағымдану тәртібі түсініксіз. Тіпті бұғаттау туралы сот шешімімен танысу үшін өтінішпен жүгіну қажет.110

2022 жылғы мамырда Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне баланың құқықтарын қорғау, білім беру, ақпарат және ақпараттандыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң қабылданды. Ол, сондай-ақ, кибербуллинг туралы заң немесе балалардың құқықтарын қорғау туралы заң деп те аталады. Бұл түзетулер веб-сайттардан, мессенджерлерден және әлеуметтік желі платформаларынан кибербуллингке қатысты заңсыз контентті 24 сағат ішінде өшіруді талап етеді, сондай-ақ үкіметке осы талапты орындаудан бас тартқан платформалардың «қызметін шектеуге» құқық береді.111 Түзетулерге сәйкес, сайтқа күніне 100 000-нан асатын қолданушы кірсе, ондай платформалар 24 сағат ішінде контентті өшіру сұрауларына жедел жауап беру үшін АҚДМ-мен тікелей байланыста болатын арнайы өкілді тағайындауы керек.112

Бастапқыда, 2021 жылдың қыркүйегінде депутаттар Айдос Сарым мен Динара Зәкиева халықаралық әлеуметтік желілер мен мессенджерлік платформаларды заңсыз деп танылған контентті шұғыл өшіру үшін билікпен тікелей жұмыс істеуге міндеттейтін заң жобасын ұсынған болатын. Бұған жуырда Ресей мен Өзбекстанда қабылданған заңдар секілді балаларды қорғау мен кибербуллингтің жолын кесуді желеу етті. Заң жобасы қабылданғаннан кейін 6 ай ішінде бұл талапты орындаудан бас тартатын платформаларды бұғаттау ұсынылды.113 Заң жобасы, сонымен қатар, АҚДМ-ға сот шешімінсіз бұғаттау құқығын беруді ұсынды.114 2021 жылдың күзінде билік бұл мәселе бойынша танымал платформалармен келіссөздер жүргізді.115

2022 жылдың наурызында Қазақстан парламентінің төменгі палатасы – Мәжіліс заң қабылдады. Алайда өзгерістер болды, яғни АҚДМ-ға сот шешімінсіз платформаларды бұғаттау құқығы берілген жоқ.116 Сөйте тұра, үкімет «[заңға сәйкес келмейтін платформалардың] қызметін шектеу» құқығын өз еншісінде қалдырды.

2022 жылдың сәуір айының ортасында парламенттің жоғарғы палатасы – Сенат заң жобасынан ең даулы нормаларды алып тастаған түзетулерін Мәжіліске қайтарды. Заңның жаңартылған нұсқасында АҚДМ веб-сайттарға, әлеуметтік желілерге және мессенджерлерге кіруді бұғаттау немесе шектеу құқығынсыз заңсыз контентті өшіруді сұрауға ғана уәкілетті. Арнайы сарапшы топ балаларға қатысты кибербуллинг істерін қарайтын болады. Сенат спикері Мәулен Әшімбаевтың айтуынша, бұл «балаларға қарсы кибербуллингке жедел ден қою қажеттілігі мен қоғамның ақпаратқа қол жеткізу қажеттілігі арасындағы ақылға қонымды тепе-теңдікті сақтауы керек».117 2022 жылдың мамыр айының басында президент Тоқаев заңға қол қойып, ол күшіне енді.118

2022 жылдың сәуірінде қабылданған кибербуллинг туралы заң аясында АҚДМ өкілеттіктерін реттейтін үкімет қаулысына түзету жобасы көпшілік назарына ұсынылды. Осылайша, АҚДМ онлайн-платформалардан олардың тәуліктік пайдаланушыларының санын сұрауға және осы қызметтердің жұмысын шектеуге құқылы. Сондай-ақ қаулы АҚДМ-нан шетелдік онлайн-платформалар өкілдерінің тізілімін жүргізуді талап етеді.119

2021 жылдың қарашасында кибербуллингке қатысты заңнама әлі де парламентте қаралып жатқанда, билік Facebook-пен келіссөздерден кейін оларға компанияның ішкі «Контент туралы хабарлау жүйесіне» (CRS) «айрықша рұқсат» берілгенін хабарлады. Мета бұл тұжырымды жоққа шығарып, CRS зиянды контент туралы хабарлау үшін үкіметтер пайдаланатын стандартты арна екенін түсіндірді.120 Сондай-ақ Facebook қазақстандық шенеуніктерге CRS қолдану бойынша тренинг өткізгені және АҚДМ-мен байланыс орнату үшін арнайы өкіл тағайындағаны хабарланды.121

2017 жылы Ақпарат және коммуникациялар министрлігі тыйым салынған веб-сайттар тізілімінің пилоттық нұсқасын іске қосты, онда пайдаланушылар белгілі бір веб-сайттың бұғатталғанын тексере алады. Аталған тізілімде бұғатталған ресурстың көбі болмады.122

B4 (0-4)
Онлайн-журналистер, комментаторлар және қатардағы қолданушылар өз-өзін цензуралаумен айналыса ма?	1

Өзін-өзі цензуралау БАҚ-та, тәуелсіз интернет-басылымдарда кеңінен таралған. Бұл қолданыстағы заңнаманың түсініксіз тұстарымен байланысты. Өзін-өзі цензуралау атмосферасы БАҚ-қа жарнама беретін жеке бизнеске де әсер етеді. 2019 жылы бұрынғы президент Назарбаев отставкаға кеткеннен кейін көптеген пайдаланушы желідегі талқылауларда сыни пікірлерді айтарлықтай еркін айта бастады, дегенмен көпшілігі әлі де тыйым салынған тақырыптардан айналып жүруге тырысады. Онлайн басылымдардың журналистері сотпен қудалау мен оларға жасалған соққыға қарамастан, рұқсат етілген тақырып шегінен асып материалдар жариялауды жалғастыруда. (C3 және C7 бөлімдерін қар.).

2022 жылдың қаңтарындағы наразылықтар және одан кейінгі жазалаулар сыншыларды заңды және соттан тыс қудалау толқынын туғызып, контентті өшіру туралы ұйғарымдарға ұласты. (B2 және C3 бөлімдерін қар.). 2022 жылдың наурыз айында Бас прокуратура қазақстандықтарды интернетте ресейлік-украиндық қақтығысты талқылау кезінде арандатушылық немесе жалған ақпарат таратпауға және араздықты қоздырмауға шақырды.123

2017 жылдан бастап желіде жасырын пікірлер жазу заңды түрде тыйым салынған. (C4 бөлімін қар.).124 Бұл тыйым үнемі сақталмағанмен, ол талапты орындауға мәжбүр танымал ақпарат сайттарында сөз бостандығын шектейді.

2021 жылдың қыркүйегінде The Village басылымы 2018 жылы Оңтүстік Қазақстанда балаларға зорлық-зомбылық көрсеткен резонансқа толы іске қатысты мақала жариялады. Мақала авторы Әсем Жәпішева мен басылым редакциясының айтуынша, оларға материалды алып тастау туралы бейресми өтініш көп түсіп, «түрлі мемлекеттік органдардан белгісіз тұлғалар» сес көрсете бастаған. Сайт мақаланы өшіруден бас тартты.125

 

B5 (0-4)
Үкімет немесе басқа ықпалды субъектілер интернеттегі ақпарат көздерін бақылай ма? Олар кейбір саяси мүдделерді ілгерілету үшін интернеттегі ақпарат көздерін онлайн басқара ма?	1

Телерадио және баспа БАҚ нарығымен салыстырғанда Қазақстандағы онлайн-медиа билікшіл үгіт-насихат пен цензураға азырақ ұшырайды. (B4 бөлімін қар.). Әлеуметтік желілер көпшіліктің ақпараттар мен пікірлер алмасуына ең еркін платформа болып қала берсе де, онлайн дискурс «нұр-боттар» деп аталатын билік төлейтін комментаторлар тарапынан манипуляцияға ұшырайды.126 Мамандардың пікірінше, оларды үкімет қысылтаяң шақта интернет қолданушылардың назарын басқа жаққа аударып, үкіметтің табысты сәттерін насихаттауға қолданады.

2022 жылдың қаңтарындағы наразылық шерулері және одан кейінгі зорлық-зомбылық толқыны кезінде ақпараттың жетіспеушілігі және шенеуніктердің тексерілмеген ақпаратты тарату жағдайлары орын алып отырды. Мысалы, президент Тоқаевтың сол күндері Қазақстанға 20 мың лаңкестің шабуыл жасағаны туралы мәлімдемесі негізсіз еді. Кейінірек президент әкімшілігіне жақын сарапшы бұл мәлімдемені Ұлттық қауіпсіздік комитеті басшыларының арасындағы қастандық жасаушылардың президентке қасақана жалған ақпарат беруі деп түсіндірді.127 Кейін бұл нұсқаны президент Тоқаевтың өзі де растады.128 Жалған ақпарат мессенджерлер арқылы да тарады. Үкімет желіде «өтірік пен өсек» таратқандарды жазалауға уәде берді».129

COVID-19 пандемиясы кезінде президент Тоқаев АҚДМ-ды, Бас прокуратураны және басқа да мемлекеттік органдарды «өсек-аяңдар мен арандатушылық хабарламалардың таралуына жіті назар аударуға» шақырды.130 Пандемия расында да көптеген жалған ақпаратқа жол ашты.131 Жергілікті инфлюенсерлер COVID-19 туралы қастандық теорияларын таратып, оны әлеуметтік желілерде белсенді түрде өршіте түсті.132 Бұған жауап ретінде АҚДМ StopFake.kz сайтын ашты. Оның мақсаты – фактчекинг және интернетте тараған жалған ақпаратты жоққа шығару.133

Билік әлеуметтік желілердегі инфлюенсерлермен тығыз байланыс орнатуда. 2019 жылы сарапшылар «Аманат» партиясының бұрынғы өкілі басқаратын Salem Social Media видеоконтент компаниясы134 үкіметтен қаржыландырылып,135 ол қаражат блогерлерді «сатып алуға» жұмсалуы мүмкін екенін атап өтті.136 Осыған ұқсас тәжірибе аймақтық деңгейде де қолданылады.137

Көп ұзамай 2022 жылдың ақпанында Ресей Украинаға басып кіргеннен кейін Bugin Media редакторы Марғұлан Ақан әлдебір шенеунік жеке шығып, Кремль қолдауындағы Еуразиялық экономикалық одақты (ЕАЭО) қолдау үшін Facebook-те пост жазуды сұрағанын хабарлады. Ол бұл ұсыныстан бас тартты, бірақ бірқатар мемлекеттік қызметкер мен әлеуметтік желі қолданушысы осы ыңғайдағы мәтіндерді жариялай бастағанын байқаған. Бұған дейін үкіметтік БАҚ-та жұмыс істеген журналист Белла Орынбетованың айтуынша, үкіметке қатысы бар жеке және заңды тұлғалар ресми саясатты қолдайтын жазба үшін инфлюенсерлердің әрқайсысына 50 000 теңгеден (98 доллар) төлейді.138

2020 жылдың желтоқсанында Facebook ҰҚК мен экстремизмге қарсы полиция бөлімшесіне қатысы бар 59 Facebook және Instagram аккаунтының желісін тапты. Олардың 2019 және 2020 жылдардағы саяси наразылықтар толқынынан кейін белсенділігі артқан. Алайда Facebook бұл есептік жазбаларды платформадан өшіргеннен кейін ұзақ уақыт әрекетсіз қалған. 139

Мемлекеттің имиджін сақтау және жалған ақпараттың немесе ақпараттың сыртқа шығып кетуінің алдын алу мақсатында шенеуніктерге, мемлекеттік қызметшілерге және ұлттық компаниялардың қызметкерлеріне интернетті пайдалану кезінде бірқатар ережелерді сақтау, атап айтқанда, үкіметті сынайтын материалдарды орналастырмау және бөліспеу, сондай-ақ мұндай материалдардың авторларын «дос» ретінде қоспау талап етіледі.140

 

B6 (0-3)
Пайдаланушылардың интернетте контентті жариялау мүмкіндігіне теріс әсер ететін экономикалық, нормативтік немесе басқа да шектеулер бар ма?	1

Ірі үкіметтік емес ақпараттық сайттарының басым бөлігі не шенеуніктермен, не үкіметпен жақындығы бар кәсіпкерлермен байланысты. Бұл басылымдар көбінесе «жағымды» материалдар жариялау үшін мемлекеттік ақпараттық тапсырыс алады. Көптеген интернет-БАҚ, соның ішінде, жергілікті блог платформалары осындай келісімшарттарға отырған.141 Vibrant Information Barometer-дің мәліметінше (VIBE), IREX-тің 2022 жылға арналған есебіне (VIBE) сәйкес, үкімет қаржысын алатын көптеген басылым қосымша табыс табу үшін билікті сынаудан қашады және мемлекеттік тапсырысты алу туралы ақпаратты жария етпеуді жөн көреді.142

Сайлау алдында 2021 жылдың қаңтарында салық органдары бірқатар ҮЕҰ-ға, соның ішінде, MediaNet және Legal Media Center сөз бостандығын қорғайтын ұйымдарға шетелден қаржы алған кездегі заң бұзушылықтарын алға тартып, қысым көрсетті. Оларды ұйымның қызметін тұралататын немесе олардың толық жабылуына әкелетін үлкен айыппұлдармен қорқытты.143 Салық талаптары 2021 жылдың наурызында кері қайтарылды.144

Украинадағы соғыс басталғаннан кейін «Уральская неделя» тәуелсіз ақпараттар сайты ірі жарнама берушілердің бірі интернет-ресурстың «антиресейлік» жарияланымдары және БАҚ-тың Instagram аккаунтында украиндықтарға қалай көмектесуге болатыны туралы ұсыныстар жариялағаны үшін басылыммен келісімшартты бұзғанын хабарлады.145

Сорос Қазақстан қорының қолдауымен жүргізілген зерттеуге сәйкес, 2016-2020 жылдар аралығында үкімет мемлекеттік БАҚ тапсырыстарына жыл сайын 41,7-ден 47,1 миллиард теңгеге дейін (94,6-дан 106,9 миллион долларға дейін) жұмсаған.146 «Құқықтық медиа орталығы» сот арқылы Ақпарат және коммуникациялар министрлігінен БАҚ-пен жасалған барлық келісімшарттар бойынша деректерді жария етуді талап етті, бірақ 2018 жылдың қаңтарында сот «коммерциялық құпия» деген негізбен талапты қанағаттандырудан бас тартты. 2020 жылдың қазан айында АҚДМ осы тектес сауалға жауап бере отырып, әлгіндей сылтауды тағы да алға тартты.147 БАҚ саласындағы мемлекеттік тапсырыстардың көлемі бірнеше жыл қатарынан жарнама нарығының жалпы көлемінен асып түсіп отыр.148 Билік мемлекеттік тапсырыс туралы мәліметті жұртшылықтан құпия ұстағанымен, ҮЕҰ жалпы сома жылына 100 миллиард теңгеге (226,9 миллион доллар) жетуі мүмкін дейді.149

Онлайн БАҚ Қазақстанда мемлекеттік тіркеуден өтуге міндетті емес. Жарнама берушілерді тартуда елеулі шектеулер жоқ, бірақ тәуелсіз ресурстарды әлсін-әлсін бұғаттау бизнесті оларға жарнама орналастырудан тоқтатып отыр. Сонымен қатар көптеген басқа елдегі сияқты Қазақстандағы цифрлық медиа нарығы айтарлықтай аз. 2022 жылға арналған VIBE деректеріне сәйкес, олардың көбі мемлекеттік қаржыландыруға немесе халықаралық ұйымдардың гранттарына байланысты.150 Онлайн-басылымдардың қызметі сондай-ақ бірқатар заңнамалық нормамен, соның ішінде БАҚ-қа иелік ететін заңды тұлғада 20%-дан астам үлесті иеленуге тыйым салумен шектелген.151

B7 (0-4)
Интернеттегі ақпараттық ландшафт қаншалықты әрқилы және сенімді?	2

Тәуелсіз интернет-басылымдардың күрделі бизнес ортасына қарамастан, Қазақстанда бірқатар беделді және сыни бағыттағы сайт жұмыс істейді. Онлайн-медиа нарығындағы шектеулер дәстүрлі медиа секторына қарағанда жұмсағырақ болып отыр.

Байланыс мүмкіндігі шектеулі болғанына қарамастан, халықаралық әлеуметтік желілер мен коммуникациялық платформалар қолжетімді және танымал (A3 және B1 бөлімдерін қар.). YouTube, ВКонтакте және Википедия Қазақстандағы ең танымал сайттардың қатарына кіреді.152 Бірегей платформа пайдаланушыларын емес, жалпы жиынтығын қарастыратын DataReportal қызметінің мәліметінше, 2022 жылдың қаңтарындағы жағдай бойынша Қазақстанда әлеуметтік желі пайдаланушыларының саны 13,8 млн болған.153

2019 жылғы зерттеуге сәйкес, Қазақстандағы ең танымал үш ақпарат сайты үкіметтің меншігінде, ал қалған алтауы билікке жақын.154 2021 жылға арналған тағы бір зерттеу көрсеткендей, COVID-19 пандемиясы кезінде әлеуметтік желілер қазақстандықтар үшін негізгі ақпарат көзі болды, оны қолданушылардың жалпы саны 26%-ға өсіп, 12 млн адамды құрады.155

Пайдаланушылар көптеген халықаралық ақпарат сайтты тегін қарай алады, бірақ ағылшын тіліндегі контентті қазақстандықтардың аз ғана бөлігі пайдаланады. Отандық онлайн-контентте (жаңалықтар порталдарында да, әлеуметтік желілерде де) орыстілді материалдар басым болғанымен, қазақ тіліндегі контенттің көлемі де біртіндеп артып келеді.

Билік бірқатар VPN қызметін бұғаттағанымен, қазақстандықтар VPN және осыған ұқсас құралдарды аяқ астынан болған бұғаттауды айналып өту үшін кеңінен пайдаланады. Барлық мемлекеттік органдар өз веб-сайттарының кемінде қазақ және орыс тілдеріндегі нұсқаларын ұсынуға міндетті; көптеген жеке сектор ұйымы осы үлгіні ұстанады. Елде кириллицадан латынға көшу процесі басталды, бұл процесс мақсатының бірі – қазақ тілін цифрлық коммуникацияларда қабылданған көптеген кодтаумен қаріптермен үйлесімді ету.156

 

B8  (0-6)
Пайдаланушылардың жұмылуына, қауымдастықтар құруына және науқанға, әсіресе саяси және әлеуметтік мәселелерге қатысты кампаниялар ұйымдастыруына кедергілер бар ма?	2

Азаматтар Қазақстанда азаматтық және саяси тақырыптар бойынша өзара ұйысу үшін әлеуметтік желілер мен басқа да цифрлық құралдарды пайдаланады. Танымал платформаларға арасында, әсіресе митингілерге дейін және митинг кезінде шектеулер қойылады. Әлеуметтік желілердегі саяси немесе әлеуметтік мәселелердің талқысы көбінесе желіде кеңінен таралатын сенсациялық контентпен тұншықтырылатыны жасырын емес.

Билік 2022 жылғы қаңтардағы наразылықтар кезінде және одан кейін интернетті «тәртіпсіздіктерді үйлестірудің» алдын кесу үшін шектегенін мәлімдеді. Оқиғалардың бейнежазбасын таратқан қолданушылар да қысым көрді (C3 бөлімін қар.). Қаңтар оқиғасынан кейін көп ұзамай азаматтық қоғам мен қалың жұртшылық Тоқаев 2019 жылы президенттікке сайланғаннан бері уәде еткен нақты саяси өзгерістерді жақтай бастады. Бұл онлайн157 және офлайн158 белсенділіктің, соның ішінде көптеген онлайн петиция, митингі және қатысушыларды негізінен әлеуметтік желілер арқылы шақырған гуманитарлық бастамалардың айтарлықтай өсуіне әкелді. Мәселен, 2022 жылдың наурыз айында Алматыда Украинаны қолдау митингісіне 2 мыңнан астам адам шықты.159

2021 жылдың қыркүйегінде азаматтық қоғам өкілдері «кибербуллинг туралы заңға» қарсы петиция бастады. (B3 бөлімін қар.).160 2022 жылдың көктемінде заң жобасына қарсы адамдар Алматы мен Нұр-Сұлтанда наразылық акцияларын өткізді.161

Билік кейде митингілерді, соның ішінде, тыйым салынған «Қазақстанның демократиялық таңдауы» (ҚДТ) партиясы ұйымдастыратын шерулерді үйлестіруге ыңғайлы топтық чаттарға қолжетімділікті шектеу үшін наразылықтар алдында мессенджерлерді немесе интернетті бұғаттайды. Белсенділерді заңмен қудалау үшін материалдар жинау мақсатында Telegram және басқа платформаларда информаторлар оппозициялық топтарға еніп кетеді. 2019 жылдың сәуір айының соңында Бас прокуратура «әлеуметтік желілер мен мессенджерлер» арқылы «рұқсат етілмеген» митингілер ұйымдастыру ҚР ӘҚБтК-нің (ӘҚБтК) 488-бабын бұзу болып саналатынын ескертті.162

Көптеген онлайн петиция сайты азаматтық кампаниялардың алдын алу үшін әлі де бұғаттаулы күйінде. 2019 жылдың басында Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі ресми петиция платформасын құру ниеті туралы мәлімдеді, 163 бірақ кейіннен бұл процесс тоқтатылды. 2020 жылдың ақпан айында АҚДМ азаматтарға электрондық цифрлық қолтаңбамен қол қою арқылы петициялар ұйымдастыруға мүмкіндік беретін E-petition сервисін жасақтау туралы хабарлады.164 2021 жылдың маусым айының басында АҚДМ Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекске және қоғамдық бақылау туралы заң жобасына тиісті түзетулер дайындағанын хабарлады, бірақ есепті кезеңнің аяғында заң әлі Парламентке жіберілген жоқ.165

Полиция белсенділерге жоспарлы митингілер қарсаңында жүйелі түрде қысым көрсетіп, рұқсат етілмеген іс-шаралар өткізгені үшін құқықтық салдарлар мен жазалар үшін жауапкершілікті «ескертеді»;166 кейде полиция митингіге қатысуға жол бермеу үшін ұйымдастырушыларды алдын ала қамауға алады.167

 

C. Пайдаланушылардың құқықтарын бұзу

C1  (0-6)
Конституция немесе басқа да заңдар пікір бостандығын, сөз бостандығын және ақпаратқа, соның ішінде интернеттегі ақпаратқа қол жеткізу құқығын қорғай ма? Олардың орындалуын қамтамасыз ететін тәуелсіз сот жүйесі бар ма?	1

Конституция сөз бостандығына кепілдік береді, бірақ бұл құқық басқа заңдарға бағынады және іс жүзінде жала жабу, жалған ақпарат жариялау және т.б. тыйымдармен қатаң шектелген. (C2 бөлімін қар.). 2022 жылдың қаңтарындағы наразылықтар кезінде президент Тоқаев елде «жаппай жиындарға» тыйым салып, төтенше жағдай жариялады.168

Интернет-ресурстары бұқаралық ақпарат құралдары деп саналғанымен, блогерлер журналистермен бірдей құқыққа ие емес, тіпті ресми түрде жұмыс істейтін онлайн-репортерлар жұмысында көптеген қиындыққа тап болады. Осылайша, 2019 жылдың ақпан айында Ақпарат және коммуникациялар министрлігі журналистердің мемлекеттік органдарға онсыз да шектеулі қолжетімділігін одан әрі қиындату жоспарын жариялады.169 Полиция мен билік маңындағы субъектілер блогерлер мен журналистерді қудалағаны үшін ешқашан жауапқа тартылмайды. Дегенмен, 2020 жылдың сәуір айында қабылданған Қазақстанның ақпараттық саласын дамыту бойынша Үкімет жоспарында блогерлердің беделін арттыру, соның ішінде оларға әртүрлі мемлекеттік органдарда аккредиттеу құқығын беру қарастырылған.170

Барлық судьяларды президент өзі тағайындайды және іс жүзінде сот жүйесі тәуелсіз емес. Конституциялық сот 1995 жылы таратылып, оның орнына азаматтар мен қоғамдық бірлестіктердің өтініштерін қабылдамайтын Конституциялық Кеңес құрылды.

 

C2  (0-4)
Онлайн-белсенділік үшін, әсіресе, адам құқықтары саласындағы халықаралық стандарттармен қорғалатын әрекеттер үшін қылмыстық жаза немесе азаматтық-құқықтық жауапкершілік қарастыратын заңдар бар ма?	0

Үкімет адам құқықтары саласындағы халықаралық стандарттармен қорғалатын интернеттегі сөз бостандығын шектеу үшін Қылмыстық кодекс пен Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің бірқатар ережелерін қолданады.171 Заңнаманың бұлыңғыр тұстары сын мен пікірлерді жала жабу немесе экстремизм ретінде түсіндіріп жатады.

Қылмыстық кодекстің 174-бабында «таптық, этникааралық, ұлтаралық, діни немесе әлеуметтік алауыздықты қоздыру» үшін 20 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылған.172 Осы мотив бойынша қудалау кең етек жайған. Құқық қорғаушылар терминологияның, әсіресе «әлеуметтік алауыздық» түсінігінің анық еместігіне бірнеше рет алаңдаушылық білдірді.173 179-бапта «билікті басып алуға үгіт-насихат немесе жария шақыру» немесе бұқаралық ақпарат құралдарын немесе байланыс құралдарын пайдалана отырып, «конституциялық құрылысты күштеп өзгерту» үшін 5 жылдан 10 жылға дейін бас бостандығынан айыру көзделген, ал 256-бапта «лаңкестік жасауға көпшілікті жария шақыру» үшін 7 жылдан 12 жылға дейін бас бостандығынан айыру көзделген.174 274-бапта «қоғамдық тәртіпті бұзу қаупін тудыратын немесе азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне, я болмаса қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне елеулі зиян келтіретін» қауесетті немесе көрінеу жалған мәліметтерді таратуға тыйым салынады. Бұл да 7 жылға дейін бас бостандығынан айыратын жауаптылыққа әкеп соғады.175

2020 жылдың маусымында президент Тоқаев жала жабуды қылмыстан айыратын түзетулерге қол қойды.176 Түзетулер Қылмыстық кодекстің 130-бабынан жала жабуды Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекске ауыстырады. Бұл үшін жаза 1000-нан 3500 долларға дейін айыппұл салуға немесе 15-тен 20 тәулікке дейінгі мерзімге әкімшілік қамауға алуға әкеп соғады. Егер жала жабу әрекеті бұқаралық ақпарат құралдары немесе АКТ желілері арқылы ашық түрде жасалса, айыппұл 1200-4200 долларға дейін, ал ұстау мерзімі 20-25 күнге дейін артады. Егер жала жабу сыбайлас жемқорлық бойынша мемлекеттік лауазымды тұлғаға қатысты болса, әкімшілік қамауға алу мерзімі 30 тәулік болуы мүмкін. Бұл түзетулерге сәйкес, 174-бап Қылмыстық кодексте қала береді, ал "арандатушылық" сөзі "қоздыру" деген сөзбен ауыстырылғанымен, заң бұзушыларға бас бостандығынан айыру орнына 13 мыңнан 45 мың долларға дейін айыппұл салынады.177

Ар-намыс пен қадір-қасиетті қорлау қылмыстық құқық бұзушылық болып қала береді. Қылмыстық кодексте мемлекеттік қызметшілерге, судьяларға, депутаттарға тіл тигізгені үшін қаталырақ жазалар көзделген. Бұрынғы президент Назарбаевқа немесе оның отбасы мүшелеріне тіл тигізу, сондай-ақ оның бейнесін қорлау да 373-бап бойынша айыппұл салуға немесе 3 жылға дейін бас бостандығынан айыруға әкеп соғатын қылмыстық құқық бұзушылық болып саналады.178 Шенеуніктер мен билікке жақын олигархтар өздеріне қатысты сын айтқан адамды жазалау үшін бұрын да бірнеше рет жала жабу, ар-намыс пен қадір-қасиетті қорлау туралы баптарды пайдаланған.

2015 жылы Ақпарат және коммуникациялар министрлігі әлеуметтік желі қолданушылары өз парақшаларында үшінші тұлғалардың жариялаған экстремистік сипаттағы пікірлері үшін Қылмыстық кодекстің 50 тәулікке дейін бас бостандығынан айыру жазасын қарастыратын 183-бабы бойынша жауапқа тартылуы мүмкін екенін мәлімдеген.179 Мұндай контентті жариялаған немесе таратқан пайдаланушылар оны «дайындағаны, сақтағаны, әкелгені, тасымалдағаны және таратқаны» үшін айыппұл төлеп, кейбір жағдайларда Қылмыстық кодекстің 174-бабына сәйкес 20 жылға дейін бас бостандығынан айырылуы мүмкін.180

 

C3  (0-6)
Адамдар өзінің интернеттегі онлайн әрекеттері, әсіресе, адам құқықтары саласындағы халықаралық стандарттармен қорғалған әрекеттері үшін жазалана ма?	2

Жеке тұлғалар, соның ішінде, журналистер көбінесе желідегі онлайн белсенділігі үшін жазаланады. БАҚ құқығын қорғайтын «Әділ сөз» ҮЕҰ 2021 жылы БАҚ пен жекелеген журналистерге қатысты 28 қылмыстық, 29 әкімшілік және 67 азаматтық іс тіркеген.181 Статистика олардың арасында онлайн да, офлайн да жұмыс істейтін басылымдар мен журналистер бар екенін көрсетеді. 2022 жылдың қаңтарындағы наразылықтар мен төтенше жағдай кезінде журналистер де, қарапайым қолданушылар да құқық қорғау органдары тарапынан қатаң ұстауға, қамауға және қысымға ұшырады. Қуғын-сүргін төтенше жағдай енгізілгенге дейін-ақ басталып кетті. Қаңтардың 4-і күні «Азаттық» радиосының Алматыдағы бюросының жетекшісі Қасым Аманжол наразылық акцияларынан хабар тарату кезінде ұсталды.182 Ұстаулар мен қамауға алу Алматы,183 Ақтөбе,184 Орал,185 Петропавл186 Көкшетау,187 Өскемен188 сияқты бірқатар қалада митингілер тоқтағаннан кейін де жалғасты.

UralskWeek.kz ақпараттық сайтының редакторы Лұқпан Ахмедьяров наразылық акцияларын жариялағаны үшін "заңсыз митингке қатысты" деген айыппен 10 тәулікке қамауға алынды.189 Ахмедьяров бұған дейін 2020 жылдың тамыз айында қамауға алынған болатын.

Дәл осындай себептермен Altaynews.kz сайтының бас редакторы Дарын Нұрсапар 15 тәулікке қамауға алынды,190 бірақ прокуратураның апелляциялық шағымынан кейін жетінші күні босатылды. Ұстау кезінде Нұрсапардан телефоны тәркіленген.191

Сол сияқты, 2022 жылдың 12 қаңтарында «Көкшетау Азия» сайтының бас редакторы Нұржан Баймулдин полиция «төтенше жағдайдағы арандатушылық» деп санайтын президент Тоқаевқа сұрақтар қойған Facebook-тегі жазбалары үшін 10 тәулікке қамауға алынды. Баймулдин қамауға алынғаннан кейін 5 күннен кейін босатылды.192

5 қаңтарда Нұр-Сұлтанда полиция елордадағы наразылық акцияларынан хабар таратып жүрген сыншыл блогер Махамбет Әбжанды (С7 бөлімін қараңыз) қысқа мерзімге ұстап, 193 ал кейін оның пәтеріне кіруге әрекеттенді. Қауіпсіздігінен қорыққан ол 20 қаңтарға дейін жасырынып жүрді, содан кейін БАҚ өкілдеріне ресейлік тәуелсіз «Дождь» телеарнасына берген сұхбатына қатысты қылмыстық іс бойынша куәгер ретінде өтіп жатқанын хабарлады.194 2022 жылдың шілдесінде, есептік кезеңнен кейін Әбжан кәсіпкерден ақша бопсалады деген айыппен екі айға бас бостандығынан айырылды. Өзге журналистер мұны «саяси қуғындау» деп атады.195

АҚДМ өкілі Зарина Баянованың айтуынша, 18 журналист қамауға алынған, оның 12-сі 18 қаңтардағы жағдай бойынша босатылған. АҚДМ журналистерді босатуға, әкімшілік қамауға алуды азайтуға және айыппұлдарды азайтуға көмектесу үшін Ішкі істер министрлігімен жұмыс істегені хабарланды.196

2022 жылдың наурыз айында блогерлер Марғұлан Боранбай мен Данат Намазбаев Facebook-тегі билікті ауыстыруға және жемқор шенеуніктерді жауапқа тартуға шақырған жазбалары үшін «ұлтаралық араздықты қоздырды» деген айыппен 5 жылға сотталды. Екеуі де үкімет саясатын және ресейлік империализмді сынаушылар, сондай-ақ Ресейдің Украинаға қарсы агрессиясына қарсы адамдар ретінде танымал. Боранбай бұған дейін 2020 жылдың қазан айында осындай айыппен қамауға алынып, содан бері үйқамақта отырды.197 2022 жылғы сот шешімі бойынша оған бостандыққа шыққаннан кейін үш жыл бойына БАҚ-пен байланысты қызметпен айналысуға тыйым салынған.198 2022 жылдың шілдесінде, есеп беру кезеңінен кейін Алматы соты олардың шағымын қанағаттандырмай, Боранбайдың жазасын тағы екі айға ұзартты.199

2022 жылдың мамыр айында Ақмола облысындағы желі қолданушы 2022 жылғы қаңтардағы оқиға туралы «көрінеу жалған ақпарат таратқаны үшін» 38 айға шартты түрде бас бостандығынан айырылды. 2022 жылдың мамыр айындағы жағдай бойынша аталған айыппен 11 қылмыстық іс қозғалды.200

Сол айда нұр-сұлтандық белсенді Марат Мұсабаев Facebook желісінде Украинаны қолдауға арналған митингілерге шақырып, Қазақстан билігінен Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымынан (ҰҚШҰ) шығуды талап еткен жазбасы үшін 15 тәулікке қамауға алынды. Оған Қылмыстық кодекстің 488.2 бабы бойынша айып тағылды.201

2022 жылдың мамыр айында Украина азаматшасы Златослава Близнюк әлеуметтік желідегі Украинаны қолдау митингісі туралы жазбасынан кейін қудалауға ұшырады. Митинг өткізуге рұқсат етілмегенін білген соң Близнюк жазбаны өшіріп тастады, бірақ полиция оны қамауға алу және депортациялау туралы сотқа шағым түсірді.202 Кейін ол босатылып, билік оны депортациялау туралы шешімнен бас тартты.203

2021 жылдың мамыр айында әлеуметтік желіде сатиралық аккаунт жүргізген блогер Темірлан Еңсебек қамауға алынардан бірнеше ай бұрын аккаунтын өшіргеніне қарамастан, «жалған ақпарат таратып, жұртшылықты жаңылыстырды» деген айыппен қамауға алынды.204 Оның ноутбугі мен ұялы телефондары тәркіленді.205 Еңсебектен жауап алынғаннан кейін босатылды, бірақ оған «азаматтардың, қоғам мен мемлекеттің құқықтары мен заңды мүдделеріне елеулі зиян келтіру қаупін тудыратын көрінеу жалған ақпарат таратты» деген айып тағылып,206 20 000 АҚШ долларына дейін айыппұл салу немесе 3 жылға дейін бас бостандығынан айыру қаупі төнген.207 Қыркүйек айында, есепті кезеңнен кейін, іс ресми түрде жабылды.208

Freedom Now құқық қорғау ұйымының мәліметі бойынша, 2018 жылдың қазан айында діни материалдармен бөліскен WhatsApp топқа қатысы бар 8 адам қамауға алынды. Олар діни араздықты қоздырды және терроризмді насихаттады деген айыппен 5 жылдан 8 жылға дейін бас бостандығынан айырылды. 2022 жылдың сәуіріндегі жағдай бойынша олардың алтауы әлі де қамауда болды.209

Билік онлайн-жарияланымдарды қудалау үшін терроризм және экстремизм, соның ішінде «өшпенділік тудыру» (Қылмыстық кодекстің 174-бабы) айыптауларын пайдаланады. 210 Әдетте жаза ретінде «бас бостандығын шектеу» немесе шартты түрде жаза қолданылады.211 Жергілікті құқық қорғаушылар судьялар мен прокурорларды экстремизм немесе терроризм істерін қараудағы біліксіздігі үшін сынға алады.212

Бұрын билік желіде, әсіресе ҚДТ қызметіне қатысты сыни пікірлер жариялағаны үшін қолданушыларды үнемі тұтқындап, жауапқа тартып отырған. ҚДТ экстремистік ұйым деп танылғаннан кейін оның контентін желіде, соның ішінде, жеке хабарламалар арқылы тарату заңсыз болып танылды.213 2020 жылдың мамыр айында сот ҚДТ-мен байланысты «Көше партиясын» да экстремистік ұйым деп таныды, себебі оны сол ҚДТ-ның өзі десе де болатын.214

Есепті кезеңде кейбір оңды өзгерістер де болды. 2022 жылдың қаңтарында Алматы соты марафоншы, әлемдік Гиннес рекордтарының иегері Марат Жыланбаевқа бұрынғы президент Назарбаевқа тіл тигізді деп тағылған айыпты қанағаттандырған жоқ. Сотқа шағым түсіруші – бұрынғы президентті сынаушыларды үнемі қудалауға бастамашы болып жүретін «Ар Бедел» қоры.215 2021 жылдың қаңтарында Жыланбаев телевидение арқылы сайлау туралы пікір білдіргені үшін ұсталды.

2022 жылдың наурыз айында Жоғарғы сот қазақстандық сот органдарының жұмысын көрсететін Sotreport сайтының пайдасына шешім шығарды. Журналист Татьяна Ковалевадан Әскери сот әскердегі сыбайлас жемқорлыққа қатысты сот процесінен жазған мақалаларын сайттан алып тастауды талап етті. Жоғарғы сот Әскери сот шешімінің күшін жойды.216

 

 

C4 (0-4)
Үкімет анонимизация немесе шифрлау құралдарына шектеу қоя ма?	1

Үкімет интернетте анонимдікке шектеу қояды. 2017 жылдың соңынан бастап пайдаланушылар қазақстандық веб-сайттарда пікір қалдыру үшін мемлекеттік электрондық цифрлық қолтаңба немесе SMS арқылы өзін сәйкестендіруі керек;217 бұл талап бұзылса айыппұл салынады.218 Кейбір ақпараттық сайттар мен басқа да интернет-ресурстар пікір қалдырушының сәйкестендіру процесін енгізді, бірақ көпшілігі пікір жазу функциясын өшіріп, оның орнына оқырмандарын әлеуметтік желідегі парақшаларында өз пікірлерін қалдыруға шақырды.

Үкімет VPN және басқа онлайн анонимдеу құралдарын пайдалануды сот шешімдері арқылы шектейді.219 Мәселен, TunnelBear және TouchVPN сияқты танымал VPN қызметтері қолжетімді емес. 2020 жылы реттеуші айналып өтудің 148 құралын бұғаттаған (B1 бөлімін қар.).220 Деректерді шифрлау құралдары шексіз, бірақ пайдаланушының көбі оларды пайдаланбайды. 2022 жылдың қаңтарындағы оқиғалар кезінде интернет өшірілген шақта VPN шлюздері де, басқа бұғатты айналып өту құралдары да, соның ішінде Telegram қолданбасына енгізілген VPN-дер де қолжетімді болмады. Кейбір пайдаланушылар шетелде тұратын қазақстандықтардың Telegram үшін прокси-серверлерді орнатуына байланысты ғана қол жеткізе алды.221

Ұялы телефон иелері SIM карталарын тіркеуі керек. Сондай-ақ үкімет пайдаланушылардан ұялы байланыс желілерін пайдаланатын барлық құрылғыларды байланыс операторлары арқылы тіркеуді талап етеді. Нәтижесінде тұлғаның мемлекет беретін жеке куәлігі, SIM картасы туралы ақпарат пен оның құрылғыларының IMEI кодтары өзара байланысты болып шығады. 2018 жылғы түзетулерге сәйкес, тіркелмеген мобильді құрылғыларды операторлар 2019 жылдың қаңтарынан бастап өшіруі керек болатын.222 2019 жылдың қазан айында билік IMEI кодтарының бірыңғай дерекқорын іске қосты, нәтижесінде операторлар көптеген тіркелмеген құрылғыны өшіре бастады. (A3 және A4 бөлімдерін қар.). Заң бойынша операторларға тіркелмеген құрылғылары бар тұтынушыларға қызмет көрсетуге тыйым салынған.223

Билік 2018 жылғы түзетулерді мобильді құрылғыларды ұрлаумен, контрафактті өніммен және терроризммен күресу әдісі деп түсіндірді.224 Құқық қорғаушылар жеке сәйкестендіру нөмірлері, SIM карталары мен IMEI кодтарын тікелей байланыстыру салдарынан пайдаланушылардың жеке өміріне қауіп төнетінін және бақылау мүмкіндігі бар екендігін де атап өтті.225 Құрылғыны байланыс қызметтерінен ажыратудың техникалық мүмкіндігі 2019 жылғы президенттік сайлау кезінде және одан кейінгі наразылықтар кезінде белсенділерге қарсы қолданылғаны хабарланған.226

2016 жылдан бастап пайдаланушылар жалпыға ортақ Wi-Fi желілеріне кіру үшін SMS-код алуы керек, бұл да SIM карталары жеке сәйкестендіру нөмірімен тіркелгендіктен бақылау мүмкіндіктерін ашады.227 Бұл ережелерді орындамаған кәсіпорындар үшін 300 000 теңгеге (680 АҚШ доллары) дейін, ал пайдаланушыларға 30 000 теңгеге (68 АҚШ доллары) дейін айыппұл салынуы мүмкін.228 2021 жылдағы жағдай бойынша бұл жүйені салыстырмалы түрде тек ірі мейрамханалар желілері ғана енгізді.

 

C5 (0-6)
Мемлекеттік бақылау интернет пайдаланушылардың жеке өміріне қол сұғылмаушылық құқығын бұза ма?	2

Мемлекеттік онлайн бақылаудың ауқымын бағалау қиын, бірақ қазақстандықтар шпиондық бағдарламаның нысанасына айналды. Цифрлық құқықтар саласындағы сарапшылар мемлекетте бақылаудың ауқымды инфрақұрылымы бар екенін айтады. Билік трафикті терең фильтрлеу (DPI) және басқа да мақсаттар үшін ресейлік үлгідегі СОРМ технологиясын қолданады. Ол бірқатар өзге посткеңестік ел пайдаланатын технологияға ұқсас. 2019 жылдың ақпан айында жарияланған Vlast.kz ақпараттық сайтының зерттеуі Қазақстан мен Ресей арасында киберқауіпсіздік саласындағы байланыстардың кең желісін анықтады.229

2022 жылдың маусым айында, есептік кезеңнен кейін, тіркелмеген Демократиялық партия жетекшісі Жанболат Мамайдың әйелі Инга Иманбай (В2 бөлімін қар.) оның ұялы телефонынан аудио жазып, Android құрылғыларынан ақпаратты шығарып алуға болатын Hermit тыңшылық бағдарламасы орнатылғанын хабарлады.230 Иманбайдың мәлімдемесі Lookout Threat Lab өз зерттеуінің нәтижесінде Қазақстан билігі Hermit-ті жергілікті белсенділерге қарсы пайдалану үшін итальяндық RCS Labs компаниясынан сатып алған болуы «мүмкін» деген жорамалын жариялаған соң бірнеше күн өткенде айтылды.231

2021 жылдың шілдесінде Forbidden Stories француздық басылымы және халықаралық БАҚ коалициясы, соның ішінде, Сыбайлас жемқорлықты және ұйымдасқан қылмысты зерттеу орталығы (OCCRP) дерекқорлардың «сыртқа шығып кетуін» зерттей келе, одан қазақстандық олигархтар мен саясаткерлердің телефон нөмірлерін тапты. Тергеуде дерекқорлар Pegasus тыңшылық бағдарламаларын сататын NSO Group компаниясының тұтынушыларын қызықтыратын адамдардың тізімі ретінде сипатталады. Материал авторларының айтуынша, 2 мыңға жуық қазақстандық телефон нөмірлері Назарбаев билігі тұсында бақылау нысанасына айналған.232 Олардың арасында қазіргі президент Тоқаевқа, бұрынғы премьер-министр Асқар Маминге, белгілі саясаткерлерге, Назарбаевқа жақын олигархтарға және оппозиция өкілдеріне тиесілі нөмірлер болған. Одан бөлек, тізімде екі қазақстандық журналист те бар болып шықты.233 Үкімет өздеріне тағылған айыптарды әлденеше рет жоққа шығарды.

2021 жылдың қарашасында саяси реформалар үшін күресіп жүрген «Oyan Kazakhstan» жастар қозғалысының белсенділері Apple компаниясынан олардың құрылғылары Pegasus арқылы бұзылған болуы мүмкін екендігі туралы хабарлама алды.234 Amnesty International Қауіпсіздік зертханасының арнайы сараптамасы 4 белсендінің құрылғысы тыңшылық бағдарламаға арбалғанын растады.235

2018 жылдың қаңтарында ҰҚК әзірлеген жаңа СОРМ техникалық регламенті күшіне енді.236 Telia, Kcell ұялы байланыс операторына иелік ететін швед фирмасы (кейіннен «Қазақтелекомға» біріктірілді) 2017 жылы жаңа талаптар сөз бостандығына қауіп төндіре отырып, билікке операторлардың желілеріне шынайы уақыт режимінде қол жеткізуге мүмкіндік беретінін ескертті237 Жергілікті құқық қорғаушылар құқық қорғау органдары мен арнайы қызмет өкілдері оппозиция белсенділерінің телефондағы әңгімелерін тиісті процедураларды орындамай-ақ тыңдай беретінін айтады.238

Интернет-трафикті бірқатар мемлекеттік орган бақылайды. МТҚ «Телекоммуникация желілерін орталықтандырылған басқару» жүйесінің көмегімен трансшекаралық байланыс арналарын қадағалауды жүзеге асырады. Барлық телекоммуникациялық қызмет провайдерлері осы жүйеге қосылуы және талап бойынша билік органдарына олардың басқару орталықтарына физикалық қолжетімділікті қамтамасыз етуі керек.239 СОРМ-нан басқа өзінің DPI жүйесі бар «Қазақтелеком» оның трафикті басқару үшін ғана пайдаланылатынын және қолданушылардың жеке деректеріне қол жеткізе алмайтынын алға тартады.240

2019 жылы интернет-қызметтердің провайдерлері Нұр-Сұлтандағы абоненттерін 2016 жылы заңмен енгізілген Qaznet Trust Certificate сертификатын орнатуға шақырды.241 Пайдаланушылар сертификатты орнатпаған жағдайда, шетелдік веб-сайттарға кіру қиын болуы мүмкін екендігі ескертілді.242 Билік сертификатты енгізу қажеттігін пайдаланушылардың жеке деректерін ұрлаумен, алаяқтықпен және басқа қауіптермен, соның ішінде кибершабуылмен күресуге бағытталған деп негіздеді.243 2019 жылдың шілдесінде ҰҚК сертификат қауіпсіз трафиктің шифрін шешуге мүмкіндік беретінін мойындады, бірақ азаматтардың интернеттегі әрекеттері туралы ақпаратты сақтауға және қарауға ниетті емес екенін мәлімдеді.244

2019 жылдың тамыз айының басында ҰҚК сертификатты сынақтан өткізудің аяқталғанын жариялап, оның пилоттық іске қосылуы елдің ақпараттық қауіпсіздік жүйелерін сынақтан өткізуге, сондай-ақ миллиондаған киберқауіпсіздік оқиғаларын анықтауға және болдырмауға мүмкіндік бергенін мәлімдеді.245 Ол, сондай-ақ, пайдаланушыларға сертификатты өшіруге болатынын хабарлады.246 2020 жылдың желтоқсан айының басында парламенттік сайлауға бір ай қалғанда елорда тұрғындарына «Киберқауіпсіздік Нұр-Сұлтан-2020» жаттығуларына байланысты тағы да сертификат орнату ұсынылды. (А3 бөлімін қар.).

Кейінірек ресми тұлғалар туындаған қолайсыздықтар үшін кешірім сұрап,247 жаттығу мен сайлау арасындағы байланысты жоққа шығарды.248 Сондай-ақ сертификат қолданушыларды аңду мақсатында емес, арнайы заңсыз контентті бұғаттауға арналғанын айтты.249

2019 жылдың тамызында Apple, Google және Mozilla пайдаланушыларының жеке деректерін «қолды қылудан» қорғау үшін өзінің веб-браузерлерінде (Safari, Chrome және Firefox) сертификатты пайдалануға тыйым салатынын хабарлады.250 2020 жылдың желтоқсанында Microsoft сияқты бұл компаниялар да өз желілерінде және бағдарламалық жасақтамасында сертификатты пайдалануға тыйым салды.251

Билік әлеуметтік желілердегі жарияланымдарды АҚДМ құзыреті шегінде және әлеуметтік желілердің жеке «мониторинг жүйелері» бар Alem Research және IMAS сияқты жеке мердігерлер арқылы бақылайды.252 Бас прокуратура, Әділет министрлігі және бірқатар жергілікті әкімшілік IMAS-тың клиенттері болып саналады.253 2021 жылдың наурыз айында АҚДМ Қазақстан заңнамасына сәйкес бұқаралық ақпарат құралы болып саналатын Clubhouse-тағы заңсыз контентке қатысты мониторинг жүргізетінін мәлімдеді.254

2022 жылдың мамырында Бас прокуратура Ішкі істер министрлігінде әлеуметтік желілерді бақылауға және әлеуметтік желілер мен мессенджерлерді пайдаланушыларды анықтауға арналған арнайы техника мен бағдарламалық қамтамасыз ету бар екенін хабарлады.255 Шенеуніктердің айтуынша, бұл жабдық алаяқтық, онлайн алаяқтық және қаржылық пирамидалардың алдын алу үшін сатып алынған.

Билік белсенділердің әлеуметтік желілердегі және мессенджердегі хабарламаларын олардың жоспарлаған әрекеттері туралы ақпарат алу және оларға қысым көрсету, оның ішінде алдын ала қамауға алу мақсатында жиі «қолды қылады».256 Билік WhatsApp пен Telegram-дағы топтық чаттарға қол жеткізе алады деген ақпар бар, өйткені белсенділер тек сол чаттарда жарияланған контент үшін қиындықтар туындағанын айтады. Биліктің жабық чаттарға қалай кіретіні түсініксіз, не бұл топтарда информаторлар бар, немесе полиция ұсталған белсенділердің телефондары арқылы ақпаратқа қол жеткізеді деген болжам бар.257

2020 жылғы қарашада Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті Ұлттық бейнебақылау жүйесінің жұмыс істеу қағидаларын қабылдады.258 Жүйе ұлттық қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету мақсатында бейнефайлдарды жинауға, өңдеуге және сақтауға арналған аппараттық және бағдарламалық құралдарды қамтиды. ҰҚК белгілі бір жеке немесе заңды тұлғаларды «абонент» деп атай отырып, олардың жүйеге қосылуға міндетті, міндетті емес екенін шешеді және жабдықты орнату мен ұстау құнын анықтайды.

2020 жылдың маусымында Тоқаев цифрлық технологиялар туралы заңға қол қойды, оған сәйкес ЦДИАӨМ жанындағы Ақпараттық қауіпсіздік комитеті жеке деректерді қорғауға жауапты орган болып тағайындалды. Заңда сондай-ақ нақты құқықтық реттеу және қоғамдық бақылау белгіленбеген ұлттық бейнебақылау жүйесін құру, сондай-ақ деректерді қорғау кепілдіктері қамтамасыз етілмеген азаматтардың биометриялық аутентификациясы қарастырылған.259

 

C6 (0-6)
Қызмет провайдерлері және басқа технологиялық компаниялар пайдаланушы деректерін бақылау және жинау кезінде пайдаланушылардың жеке өміріне қолсұғылмаушылық құқығын бұза ма?	2

Байланыс операторлары мен қол жеткізу провайдерлері СОРМ техникалық регламенттерін енгізді (С5 бөлімін қар.), бұл Қазақстан билігіне абоненттік деректерге шынайы уақыт режимінде қол жеткізуге мүмкіндік береді.

Биліктің пайдаланушы деректерін сұрау мүмкіндігін реттейтін процедура әрқашан орындала бермейді. Арнайы қызмет органдары сұраныс бойынша байланыс операторлары арқылы пайдаланушы деректеріне қол жеткізе алады, өйткені елде жұмысын жалғастырғысы келетін компаниялардың билік талаптарына қарсы тұруға шамасы жоқ. Tele2-Altel-дегі үлесін 2019 жылы «Қазақтелеком» сатып алған шведтік Tele2 ұялы байланыс операторы Қазақстан нарығынан шығардағы өзінің соңғы есебінде «Компанияның СОРМ жүйесі қаншалықты жиі қолданылғанын және олардың әрқайсысы үшін сәйкесінше ордер болған-болмағанын білуге мүмкіндігі жоқ» деп атап өтті».260

Заңнама тіркелген байланыстың интернет-провайдерлерін де, ұялы байланыс операторларын да пайдаланушының онлайн-белсенділігі, телефон нөмірлері, төлем мәліметтері, IP мекенжайлары, шолу тарихы, деректерді беру хаттамалары және басқа да деректер туралы мәліметтерді сақтауға міндеттейді.261 Олар бұл деректерді екі жыл бойы сақтауға және прокурордың рұқсатымен немесе «Бас прокуратурамен келісім бойынша» «жедел-іздестіру органдарына», оның ішінде ҰҚК және басқа да құқық қорғау органдарына 24 сағат ішінде қолжетімділікті қамтамасыз етуі тиіс.262 Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте интернет-провайдерлерге пайдаланушы деректерін сақтау ережелерін сақтамағаны үшін айыппұл қарастырылған.263 Tele2 есебінде компанияға құқық қорғау органдарынан түскен сұраулардың сипаты мен санын жариялауға рұқсат етілмегені көрсетілген.264

 

• 1“Конечной целью был силовой захват власти - генпрокурор о январских событиях,” Tengrinews.kz, 14 наурыз, 2022, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/konechnoy-tselyu-silovoy-zahvat-v…
• 2“Kazakh Rights Groups Call Government's List Of Unrest Victims 'Insufficient’,” Radio Free Europe/Radio Free Liberty, 27 тамыз 2022, https://www.rferl.org/a/kazakhstan-human-rights-protest-crackdown-list-….
• 3Simon Kemp, “Digtial 2022: Kazakhstan, DataReportal, 15 ақпан, 2022, https://datareportal.com/reports/digital-2022-kazakhstan.
• 4Ответ Министерства цифрового развития, инноваций и аэрокосмической промышленности Республики Казахстан на официальный запрос, сәуір, 2022.
• 5Economist Impact, “Inclusive Internet Index 2022: Kazakhstan: Availability: Infrastructure,” қыркүйек, 2022, https://impact.economist.com/projects/inclusive-internet-index/2022/cou….
• 6Министерство цифрового развития, инноваций и аэрокосмической промышленности Республики Казахстан, “Цифровой Казахстан,” 12 желтоқсан, 2017, https://digitalkz.kz/wp-content/uploads/2020/03/%D0%A6%D0%9A-%D1%80%D1%….
• 7Ответ Министерства цифрового развития, инноваций и аэрокосмической промышленности Республики Казахстан на официальный запрос, сәуір, 2022.
• 8Economist Impact, “The Inclusive Internet Index 2022, Kazakhstan: Affordability: Price,” қыркүйек, 2022, https://theinclusiveinternet.eiu.com/explore/countries/KZ/performance/i….
• 9“5G network to be launched in three Kazakhstan cities by end of 2022,” Qazaq TV, 13 маусым, 2022, https://qazaqtv.com/en/news/society/21267-5g-network-to-be-launched-in-….
• 10Speedtest, “Speedtest Global Index: Global Speeds May 2022,” қыркүйек, 2022, https://www.speedtest.net/global-index
• 11"В Алматы на всех станциях метро появился Wi-Fi", Vlast.kz, 5 сәуір, 2021, https://vlast.kz/novosti/44433-v-almaty-na-vseh-stanciah-metro-poavilsa….
• 12"Бесплатный интернет может появиться в парках и на набережной в Павлодаре", Inform.kz, 5 қыркүйек, 2020, https://www.inform.kz/ru/besplatnyy-internet-mozhet-poyavit-sya-v-parka….
• 13Международный союз электросвязи, “ICT Prices,” қыркүйек, 2022, https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/ICTprices/default.aspx.
• 14“Тенге, инфляция и зарплаты. Что делать казахстанцам?”, Kapital.kz, 10 наурыз, 2022, https://kapital.kz/finance/103523/tenge-inflyatsiya-i-zarplaty-chto-del….
• 15World Bank Group, “Navigating the Crisis,” 2020, http://documents1.worldbank.org/curated/en/155811595364689964/pdf/Kazak….
• 16“Статистика населения Казахстана,” Бюро национальной статистики, 15 наурыз, 2022, https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT334809&lang=ru.
• 17“"Казахтелеком" завершил установку сети ПОДов eQoldau в селах,” Tengrinews.kz, 15 наурыз, 2022, https://tengrinews.kz/internet/kazahtelekom-zavershil-ustanovku-seti-po….
• 18“К.Токаев поручил снизить цифровое неравенство между городами и селами,” 24.kz, 24 ақпан, 2022, https://24.kz/ru/news/policy/item/529994-k-tokaev-poruchil-snizit-tsifr….
• 19"Интернетом в Казахстане пользуются девять из десяти сельских домохозяйств,” Inform.kz, 5 мамыр, 2022, https://www.inform.kz/ru/internetom-v-kazahstane-pol-zuyutsya-devyat-iz….
• 20“Сотовые операторы Казахстана договорились о шеринге сетей в рамках проекта ‘250+’," Tengrinews.kz, 2 қазан,, 2020, https://tengrinews.kz/internet/sotovyie-operatoryi-kazahstana-dogovoril….
• 21“Аким СКО об интернете: охват растет, а качество страдает,” Inform.kz, 16 ақпан, 2022, https://www.inform.kz/ru/akim-sko-ob-internete-ohvat-rastet-a-kachestvo…
• 22Economist Impact, “The Inclusive Internet Index 2022, Kazakhstan: Availability: Usage: Gender gap in internet access,” қыркүйек, 2022, https://impact.economist.com/projects/inclusive-internet-index/2022/cou….
• 23“Жители Жанаозена перекрыли дорогу, протестуя против повышения цен на газ,” Azattyq.org, 2 қаңтар, 2022, https://rus.azattyq.org/a/31636220.html.
• 24“Street protests in Kazakhstani cities,” DW.com, 3 қаңтар, 2022, https://www.dw.com/ru/v-gorodah-kazahstana-prodolzhajutsja-ulichnye-pro….
• 25“В Уральске митингующие попытались перекрыть международную трассу Самара — Шымкент,” Azattyq.org, 4 қаңтар, 2022, https://rus.azattyq.org/a/31638677.html.
• 26См. https://shutdown2022.drfl.kz/main.
• 27“Internet disrupted in Kazakhstan as energy protests escalate,” NetBlocks, 4 қаңтар, 2022, https://netblocks.org/reports/internet-disrupted-in-kazakhstan-amid-ene….
• 28Pavlina Pavlova, “How Kazakhstan’s control of information can turn into a regime weakness,” OpenGlobalRights, 31 қаңтар, 2022, https://www.openglobalrights.org/how-kazakhstans-control-of-information….
• 29Katia Patin, “Kazakhstan shut down its internet. These programmers opened a backdoor,” Coda Story, 27 қаңтар, 2022, https://www.codastory.com/authoritarian-tech/kazakhstan-shut-down-its-i….
• 30“В Kcell и Beeline объяснили перебои со связью,” Tengrinews.kz, 5 қаңтар, 2022, https://tengrinews.kz/news/v-kcell-i-beeline-obyyasnili-pereboi-so-svya….
• 31“Интернет по расписанию и отключения вручную: как блокируют связь в Казахстане,” Forbes.ru, 12 қаңтар, 2022, https://www.forbes.ru/tekhnologii/452093-internet-po-raspisaniu-i-otklu….
• 32“Интернет появится в Казахстане на определенные промежутки времени,” Inform.kz, 7 қаңтар, 2022, https://www.inform.kz/ru/internet-poyavitsya-v-kazahstane-na-opredelenn….
• 33“Власти пытались заблокировать интернет с помощью технологии DPI,” Exclusive.kz, 12 қаңтар, 2022, https://www.exclusive.kz/expertiza/daily/127157/.
• 34"Сотни человек вышли на митинг Демпартии в Алматы", Vlast.kz, 24 сәуір, 2021, https://vlast.kz/novosti/44711-sotni-celovek-vysli-na-miting-dempartii-…; “Женский марш и митинг в Алматы”, Mediazona.ca, 8 наурыз, 2021, https://mediazona.ca/online/2021/03/08/marsh; “Назарбаев, кет! Призывы к уходу «лидера нации» на митинге за реформы,” Azattyq.org, 31 қазан, 2020, https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-almaty-rally-on-political-reforms/….
• 35Постановление Правительства Республики Казахстан от 27 июля 2017 года № 457 “О некоторых вопросах государственной технической службы”, Zakon.kz, 26 наурыз, 2019, https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=33104760#pos=0;124.44445037841….
• 36Постановление Правительства Республики Казахстан от 1 октября 2020 года № 630, http://adilet.zan.kz/rus/docs/P2000000630?fbclid=IwAR1ook-yTs9FAYb6YytB….
• 37Веб-сайт Государственной технической службы, сәуір, 2021, https://sts.kz/ru/board_of_directors.
• 38Закон Республики Казахстан от 5 июля 2004 года № 567-II «О связи», Zakon.kz, 10 қаңтар, 2020, https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=1049207#pos=1133;-53&sdoc_para….
• 39Закон Республики Казахстан от 5 июля 2004 года № 567-II «О связи», Zakon.kz, 10 қаңтар, 2020, https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=1049207#pos=1133;-53&sdoc_para….
• 40Закон РК "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам противодействия экстремизму и терроризму", https://perma.cc/K5UA-65GY.
• 41“Карим Масимов может быть приговорен к 17 годам лишения свободы,“ 24.kz, 14 наурыз, 2022, https://24.kz/ru/news/social/item/533218-karim-masimov-mozhet-byt-prigo….
• 42“Закон Республики Казахстан от 23 апреля 2014 года № 200-V “О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам деятельности органов”, Zakon.kz, 29 қазан, 2015, https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31539059.
• 43Закон Республики Казахстан от 6 января 2012 года № 527-IV «О национальной безопасности Республики Казахстан», Zakon.kz, 1 қаңтар, 2020, https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31106860&mode=all.
• 44Постановление Правительства Республики Казахстан от 27 июля 2017 года № 457 «О некоторых вопросах государственной технической службы», Zakon.kz, 26 наурыз, 2019, https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=33104760#pos=0;124.44445037841….
• 45Закон Республики Казахстан от 28 декабря 2017 года № 128-VI «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам информации и коммуникаций, Zakon.kz, 24 мамыр, 2018, https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=34205812#sub_id=92.
• 46KazNIX.kz, “Точка обмена трафиком KazNIX,” https://kaznix.kz.
• 47“О проведении учений «Информационная безопасность Нур-Султан - 2020,” Gov.kz, 5 желтоқсан, 2020, https://www.gov.kz/memleket/entities/mdai/press/news/details/132113?lan…
• 48Catalin Cimpanu, “Kazakhstan government is intercepting HTTPS traffic in its capital,” ZDNet, 6 желтоқсан, 2020, https://www.zdnet.com/article/kazakhstan-government-is-intercepting-htt….
• 49“Казахстанцы пожаловались на сбои в Сети,” Tengrinews.kz, 14 қазан, 2020, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazahstantsyi-pojalovalis-na-sboi….
• 50"Группа Казахтелекома за 9 месяцев заработала 51 млрд прибыли," Kazakhtelecom, 31 қазан, 2019, https://telecom.kz/ru/news/view/31323.
• 51“Сколько заработали и на что потратили средства сотовые операторы РК в 2020 году?” Ranking.kz, 22 желтоқсан, 2020, http://ranking.kz/ru/a/infopovody/skolko-zarabotali-i-na-chto-potratili….
• 52“Домашний интернет в РК — один из самых дешевых в мире,” Kapital.kz, 23 желтоқсан, 2021, https://kapital.kz/economic/101402/domashniy-internet-v-rk-odin-iz-samy…
• 53Kase.Kz, “Kazakhtelecom JSC (KZTK),” https://kase.kz/en/issuers/KZTK/.
• 54“Племянник Назарбаева указан учредителем офшора, владеющего «Казахтелекомом»,” Azattyq.org, 17 ақпан, 2022, https://rus.azattyq.org/a/31107946.html.
• 55Kase.Kz, “Kazakhtelecom JSC (KZTK),” https://kase.kz/en/issuers/KZTK/.
• 56“Сатыбалды вернул государству 28,8% акций «Казахтелекома»”, Vlast.kz, 12 сәуір, 2022, https://vlast.kz/novosti/49515-v-gosudarstvennuu-sobstvennost-vozvrasen….
• 57“Government Seizes Large Kazakhtelecom Stake From Nazarbaev's Nephew,” RFE/RL, 12 сәуір, 2022,
• 58“Дать оценку сделкам «Казахтелекома» просят миноритарные акционеры,” Vlast.kz, 14 наурыз, 2022, https://vlast.kz/novosti/49127-dat-ocenku-sdelkam-kazahtelekoma-prosat-…
• 59“Кайрат Сатыбалды арестован на 2 месяца,” Vlast.kz, 15 наурыз, 2022, https://vlast.kz/novosti/49135-kajrat-satybaldy-arestovan-na-2-mesaca.h… .
• 60“Kazakhtelecom sells minority stake in Kcell,” Telecom Paper, 1 қазан, 2021, https://www.telecompaper.com/news/kazakhtelecom-sells-minority-stake-in….
• 61“В Казахстане проверят компанию внука Назарбаева”, Kursiv.kz, 6 сәуір, 2022, https://kz.kursiv.media/2022-04-06/v-kazahstane-proveryat-kompaniju-vnu….
• 62“Сделки по продаже долей "Кселл" и "Транстелекома" предложили проверить”, Tengrinews.kz, 5 сәуір, 2022, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/sdelki-prodaje-doley-ksell-transt….
• 63“Мусин предлагает вывести на рынок одного из мобильных операторов, принадлежащих «Казахтелекому»”, Vlast.kz, 5 сәуір 2022, https://vlast.kz/novosti/49422-musin-predlagaet-vyvesti-na-rynok-odnogo….
• 64“Казахстан снял государственную монополию на предоставление 4G,” Digital.Report, 13 қаңтар, 2016, https://digital.report/v-kazahstane-snyata-monopoliya-na-predostavlenie….
• 65“В Beeline назвали ожидаемые расходы на 5G в Казахстане,” LS, 27 қараша, 2018, https://lsm.kz/vo-skol-ko-mozhet-obojtis-5g.
• 66“В Казахстане может появиться единый оператор по внедрению 5G,” Inbusiness.kz, 31 қазан, 2018, https://inbusiness.kz/ru/news/v-kazahstane-mozhet-poyavitsya-edinyj-ope…
• 67"Beeline запустил первую в Казахстане пилотную сеть 5G," Beeline, 18 қазан, 2019, https://perma.cc/SLK3-3YVQ.
• 68“В Алматы и Нур-Султане начали тестировать 5G,” Kapital.kz, 6 қазан, 2021, https://kapital.kz/tehnology/99267/v-almaty-i-nur-sultane-nachali-testi….
• 69Baker McKenzie, “Doing Business in Kazakhstan 2019,” https://www.bakermckenzie.com/-/media/files/insight/guides/2019/doing-b….
• 70Baker McKenzie, “Doing Business in Kazakhstan 2019,” https://www.bakermckenzie.com/-/media/files/insight/guides/2019/doing-b….
• 71"Всё, что нужно знать об обязательной регистрации сотовых телефонов в Казахстане," Forbes, 19 қыркүйек, 2018, https://forbes.kz//process/technologies/vse_chto_nujno_znat_ob_obyazate….
• 72Aidana Yergaliyeva, “Kazakh President appoints new government, reorganises ministries,” Astana Times, February 26, 2019, https://astanatimes.com/2019/02/kazakh-president-appoints-new-governmen….
• 73"«Киберщит» заработает в Казахстане к концу 2018 года," Profit, 13 сәуір, 2018, https://profit.kz/news/45194/Kiberschit-zarabotaet-v-Kazahstane-k-koncu….
• 74“Kazakh Leader To Become Life-Long Security Council Chairman,” Radio Free Europe/Radio Liberty, 31 мамыр, 2018, https://www.rferl.org/amp/kazakh-parliament-adopts-bill-grant-nazarbaev….
• 75“В Казахстане регистратора зоны .kz будет определять государство,” Digital.Report, 7 наурыз, 2016, https://digital.report/kazahstanskiy-regulyator-budet-opredelyat-admini….
• 76“Блокировкой по протестам?” Adil Soz, 4 қаңтар, 2022, http://www.adilsoz.kz/news/show/id/3449.
• 77“Заблокирован сайт информагентства КазТАГ,” Adil Soz, 4 қаңтар, 2022, http://www.adilsoz.kz/news/show/id/3450.
• 78"Причины блокировок интернета в Казахстане объяснил Багдат Мусин," Tengrinews.kz, 8 қаңтар, 2022, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/prichinyi-blokirovok-interneta-ka….
• 79“ Информационный портал Kokshetau Asia стал недоступен в Казахстане”, Adil Soz, 28 қаңтар, 2022, http://www.adilsoz.kz/news/show/id/3512.
• 80“Kazakh outlet HOLA News reports website blocks after Pandora Papers coverage,” Committee to Protect Journalists, 20 қазан, 2021, https://cpj.org/2021/10/kazakh-outlet-hola-news-reports-website-blocks-….
• 81Ответ Министерства информации и общественного развития Республики Казахстан на официальный запрос, мамыр, 2022.
• 82Интервью с представителем Internet Freedom Kazakhstan, сәуір, 2021.
• 83“Первый казахстанский VPN сервис — VPN Nomad!,” 31 қазан, 2016, Facebook-тағы жарияланым https://www.facebook.com/photo.php?fbid=1173041906116636&set=a.38395629….
• 84“Первый казахстанский VPN сервис — VPN Nomad!,” 31 қазан, 2016, Facebook-тағы жарияланым https://www.facebook.com/photo.php?fbid=1173041906116636&set=a.38395629….
• 85“Соцсеть LinkedIn заблокировали в Казахстане,” Tengrinews.kz, 27 шілде, 2022, https://tengrinews.kz/internet/sotsset-linkedin-zablokirovali-v-kazahst….
• 86“LinkedIn снова доступен в Казахстане,” Tengrinews.kz, 29 шілде, 2021, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/linkedin-snova-dostupen-v-kazahst…
• 87Ответ Министерства информации и общественного развития Республики Казахстан на официальный запрос, мамыр, 2022.
• 88В марте 2022 года партия «Нур-Отан» была переименована в партию «Аманат».
• 89“2021 Country Reports on Human Rights Practices: Kazakhstan,” United States State Department, сәуір, 2022, https://www.state.gov/reports/2021-country-reports-on-human-rights-prac…
• 90“Мининформ потребовал от «Медиазоны» удалить из новости фотографию мурала Елбасы с клоунским носом,” Mediazona.ca, 27 шілде, 2021, https://mediazona.ca/news/2021/07/27/mural.
• 91Facebook-тегі HOLA News парақшасы, 2021 жылғы 6 қазандағы жарияланым, 2022 жылғы 17 наурызда қолжетімді, https://www.facebook.com/181523875983048/posts/1069085603893533/?d=n.
• 92“Основатели сайта HOLA News заявили, что покидают проект,” Vlast.kz, 15 қазан, 2021, https://vlast.kz/novosti/47107-osnovateli-sajta-hola-news-zaavili-cto-p….
• 93KazTAG-тың Facebook-тегі парақшасы, 2022 жылғы 4 қаңтардағы жарияланым, 2022 жылғы 17 наурызда қолжетімді https://www.facebook.com/kaztag/posts/6802240083181940.
• 94Даниила Кислов парақшасы (Fergana сайтының бас редакторы), 2021 жылғы 10 қаңтардағы жарияланым, 2022 жылғы 17 наурызда қолжетімді https://www.facebook.com/100001871463192/posts/6716351908437125/?d=n.
• 95“RSF refers violence against reporters covering protests in Kazakhstan to UN,” Reporters Without Borders, 12 қаңтар, 2022, https://rsf.org/en/news/rsf-refers-violence-against-reporters-covering-….
• 96“Роскомнадзор регулирует содержание казахстанских СМИ?” Adil Soz, 29 сәуір, 2022, http://www.adilsoz.kz/news/show/id/3601.
• 97Facebook Transparency, “Kazakhstan,” сентябрь 2022, https://transparency.fb.com/data/content-restrictions/country/KZ/.
• 98Google Transparency Report, “Kazakhstan: Government requests to remove content,” қыркүйек, 2022, https://transparencyreport.google.com/government-removals/government-re….
• 99Twitter Transparency, “Kazakhstan,” қыркүйек, 2022, https://transparency.twitter.com/en/countries/kz.html.
• 100“В Казахстане приняли правила государственного мониторинга интернета,” Digital.Report, 29 ақпан, 2016, https://digital.report/v-kazahstane-prinyali-pravila-gosudarstvennogo-m….
• 101“Более 30 тыс. сайтов за год блокируется в Казахстане,” Digital.Report, 8 маусым, 2017, https://digital.report/bolee-30-tyis-saytov-za-god-blokiruetsya-v-kazah….
• 102“Мониторить соцсети начнут по-новому в Казахстане,” Sputnik News, 6 маусым, 2019, https://ru.sputniknews.kz/society/20190606/10405710/socseti-monitoring-….
• 103“Закон о СМИ,” https://egov.kz/cms/ru/law/list/Z990000451.
• 104“Сетевые издания в Казахстане: принудительная добровольность,” Digital.Report, 21 қаңтар, 2016, https://digital.report/kazakhstan-new-regulations-online-media/.
• 105“Об утверждении Правил регистрации, пользования и распределения доменных имен в пространстве казахстанского сегмента Интернета,” http://adilet.zan.kz/rus/docs/V1800016654.
• 106“Письмо МЦРИАП регистрантам доменных зон .KZ и .ҚАЗ,” 20 желтоқсан, 2020, https://drive.google.com/file/d/1e2360pcRvCzHldQaZ5gjqYLpSPed-BGb/view?….
• 107“Закон Республики Казахстан от 5 июля 2004 года № 567-II «О связи»,” Zakon.kz, https://online.zakon.kz/document/?doc_id=1049207#pos=1189;-36.
• 108“Кодекс Республики Казахстан об административных правонарушениях,” Zakon.kz, https://online.zakon.kz/document/?doc_id=31577399#pos=8779;-54.
• 109“Закон Республики Казахстан от 5 июля 2004 года № 567-II «О связи»” Zakon.kz, https://online.zakon.kz/m/document/?doc_id=1049207#sub_id=41010000.
• 110Интервью с экспертом в области права Игорем Лоскутовым, Алматы, 7 сәуір, 2017.
• 111“Законопроект, обязывающий соцсети быстро удалять противоправный контент в Казахстане, направили в сенат,” Informburo.kz, 9 наурыз, 2022, https://informburo.kz/novosti/zakonoproekt-obyazyvayushij-socseti-bystr….
• 112“Закон о кибербуллинге: какие платформы будет контролировать МИОР,” Orda.kz, 7 сәуір, 2022, https://orda.kz/zakon-o-kiberbullinge-kakie-platformy-budet-kontrolirov….
• 113“Депутаты хотят обязать иностранные соцсети и мессенджеры зарегистрироваться в Казахстане, иначе их заблокируют,” Vlast.kz, 14 қыркүйек, 2021, https://vlast.kz/novosti/46645-deputaty-hotat-obazat-inostrannye-socset…
• 114“Закрывать все тотально не будут - депутат о возможной блокировке соцсетей в Казахстане,” Tengrinews.kz, 15 қыркүйек, 2021, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/zakryivat-totalno-ne-budut-deputa…
• 115“С интернет-гигантами провели переговоры о блокировке соцсетей,” Orda.kz, 28 қыркүйек, 2021, https://orda.kz/mior-peregovoril-s-internet-gigantami-po-teme-vozmozhno…
• 116“Законопроект, обязывающий соцсети быстро удалять противоправный контент в Казахстане, направили в сенат,” Informburo.kz, 9 наурыз, 2022, https://informburo.kz/novosti/zakonoproekt-obyazyvayushij-socseti-bystr….
• 117“Сенат исключил из резонансного законопроекта широкие полномочия МИОР о блокировке соцсетей и мессенджеров”, Vlast.kz, 14 сәуір, 2022, https://vlast.kz/novosti/49547-senat-isklucil-iz-rezonansnogo-zakonopro…
• 118“Токаев подписал закон, позволяющий удалять противоправный в отношении детей контент,”, Vlast.kz, 3 мамыр, 2022, https://vlast.kz/novosti/49804-tokaev-podpisal-zakon-pozvolausij-udalat….
• 119Проект дополнений в постановление Правительства РК от 26 марта 2019 года № 142 «О некоторых вопросах Министерства информации и общественного развития Республики Казахстан», https://legalacts.egov.kz/npa/view?id=14047186.
• 120“Meta Denies Kazakh Claim of Exclusive Access to Facebook's Content Reporting System,” US News, 1 қараша, 2021, https://www.usnews.com/news/world/articles/2021-11-01/facebook-lets-kaz…
• 121“Казахстан получил доступ к внутренней системе Facebook,” Tengrinews.kz, 1 қараша, 2021, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazahstan-poluchil-dostup-k-vnutr…
• 122“Как узнать, заблокирован ли сайт в Казахстане, рассказал Абаев {Abayev on how to find out if a site is blocked in Kazakhstan],” Tengrinews, June 21, 2017, https://tengrinews.kz/internet/kak-uznat-zablokirovan-li-sayt-v-kazahst….
• 123“Генпрокуратура обратилась к казахстанцам из-за постов о конфликте России и Украины,” Tengrinews.kz, 28 наурыз, 2022, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/genprokuratura-obratilas-kazahsta….
• 124“Kazakh ban on anonymous web comments explained,” Astana Times, 9 желтоқсан, 2017, https://astanatimes.com/2017/12/kazakh-ban-on-anonymous-web-comments-ex….
• 125“Редакция The Village Kazakhstan получает угрозы после публикации резонансного материала,” Vlast.kz, 1 қыркүйек, 2021, https://vlast.kz/novosti/46469-redakcia-the-village-kazakhstan-polucaet…
• 126"Finding Kazakhstan’s Troll Farms," The Diplomat, 20 ақпан, 2019, https://thediplomat.com/2019/02/finding-kazakhstans-troll-farms//.
• 127“Цифру про 20 тыс. террористов Токаеву дало прежнее руководство КНБ – Ертысбаев,” Sputnik Kazakhstan, 15 ақпан, 2022, https://ru.sputnik.kz/20220215/tsifru-pro-20-tys-terroristov-tokaevu-da….
• 128“Токаев, говоря о «20 тысячах террористов», сослался на экс-глав правоохранительных органов”, Azattyq.org, 5 маусым, 2022, https://rus.azattyq.org/a/31883960.html.
• 129“Information Chaos in Kazakhstan,” The Diplomat, 10 қаңтар, 2022, https://thediplomat.com/2022/01/information-chaos-in-kazakhstan/.
• 130“Kazakh journalists harassed over Covid-19 reporting,” Reporters Without Borders, 30 апреля 2020, https://rsf.org/en/news/kazakh-journalists-harassed-over-covid-19-repor….
• 131“Fake News on the Coronavirus Pandemic: What Do Central Asians Believe in?”, Central Asian Bureau for Analytical Reporting, 3 апреля 2020, https://cabar.asia/en/fake-news-on-the-coronavirus-pandemic-what-do-cen….
• 132“In Kazakhstan, Coronavirus conspiracy theories are the latest celebrity craze,” 17 шілде, 2020, Codastory, https://www.codastory.com/disinformation/information-war/kazakhstan-cel….
• 133“Сайт StopFake.kz запустили в Казахстане,” Tengrinews.kz, 16 шілде, 2020, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/sayt-stopfakekz-zapustili-v-kazah….
• 134“Батл SALEM SOCIAL и Сунгата Утебулатова, истерика Алишера Еликбаева и ремарка Ержана Рашева,” July 1, 2019, YouTube video, https://www.youtube.com/watch?v=VOc1PVoCK5Y.
• 135Adam Emes, (@Adam_Emes), March 20, 2019, Twitter post, https://twitter.com/adam__emes/status/1108262598934515713?s=12.
• 136“Батл SALEM SOCIAL и Сунгата Утебулатова, истерика Алишера Еликбаева и ремарка Ержана Рашева,” July 1, 2019, YouTube video, https://www.youtube.com/watch?v=VOc1PVoCK5Y.
• 137“Правда не продается? Как в Талдыкоргане пытались купить самого популярного в городе блогера,” За нами уже выехали, 12 января 2019, видео на YouTube, https://youtu.be/kbcf_5V_1E4.
• 138“Kazakh spin doctors try to tame anti-Russia mood,” Eurasianet, 9 марта 2022, https://eurasianet.org/kazakh-spin-doctors-try-to-tame-anti-russia-mood.
• 139Facebook Newsroom, “December 2020 Coordinated Inauthentic Behavior Report,” 12 қаңтар, 2021, https://about.fb.com/news/2021/01/december-2020-coordinated-inauthentic….
• 140“Госслужащим РК запретили критиковать власть в соцсетях,” Forbes Kazakhstan, 12 қаңтар, 2015, https://forbes.kz/process/internet/gosslujaschim_i_byudjetnikam_rk_zapr….
• 141“Nazarbayev's long rule leaves toxic legacy for Kazakhstan's media,” Committee to Protect Journalists, 9 сәуір, 2019, https://cpj.org/blog/2019/04/nazarbayev-kazakhstan-legacy-press-freedom….
• 142“Vibrant Information Barometer 2022: Kazakhstan,” IREX, 2022, https://www.irex.org/VIBE_2022_Kazakhstan.
• 143“Factcheck.kz оказался под угрозой приостановления деятельности,” Factcheck.kz, 30 қаңтар, 2021, https://factcheck.kz/v-mire/factcheck-kz-okazalsya-pod-ugrozoj-priostan….
• 144“Прекращены административные производства в отношении еще пяти НПО,” Azattyq.org, 4 ақпан, 2021, https://rus.azattyq.org/a/31086163.html.
• 145Reporters Without Borders, “Stop pressuring journalists in Central Asia over Ukraine war coverage, RSF says,” 19 сәуір, 2022, https://rsf.org/en/stop-pressuring-journalists-central-asia-over-ukrain….
• 146“Почти 200 тысяч тенге за минуту,” Azattyq.org, 9 шілде, 2021, https://rus.azattyq.org/a/31348000.html
• 147“Объемы размещаемого в частных СМИ госзаказа не афишируются «по пожеланию партнеров» — министр,” Azattyq.org, 23 қазан, 2020, https://rus.azattyq.org/a/30908936.html.
• 148"Госзаказ в СМИ победил доходы от рекламы," Informburo.kz, 14 тамыз, 2019, https://informburo.kz/stati/goszakaz-v-smi-pobedil-dohody-ot-reklamy.ht….
• 149“Снова - о реформировании законодательства о СМИ”, Adil Soz, 6 желтоқсан, 2021, http://www.adilsoz.kz/news/show/id/3440
• 150IREX “Vibrant Information Barometer 2022: Kazakhstan,” 2022, https://www.irex.org/VIBE_2022_Kazakhstan.
• 151IREX “Vibrant Information Barometer 2022: Kazakhstan,” 2022, https://www.irex.org/VIBE_2022_Kazakhstan.
• 152Alexa, “Top Sites in Kazakhstan,” https://web.archive.org/web/20210430221058/https://www.alexa.com/topsit….
• 153“Digital 2022 Kazakhstan,” 15 ақпан, 2022, https://datareportal.com/reports/digital-2022-kazakhstan.
• 154“Media Influence Matrix: Kazakhstan,” Center for Media, Data and Society, 2019, https://cmds.ceu.edu/sites/cmcs.ceu.hu/files/attachment/basicpage/1602/….
• 155“Медиапотребление в Казахстане в 2020 году: интернет и соц сети побеждают,” Ekonomist.kz, 6 наурыз, 2021, https://ekonomist.kz/zhussupova/mediapotreblenie-v-kazahstane-v-2020-go….
• 156“Kazakhstan wants Kazakh written in Latin, not Cyrillic script,” The Economist, 14 қараша, 2017, http://econ.st/2sN04el.
• 157“Какие петиции запустили в Казахстане с начала января,” The Steppe, 20 қаңтар, 2022, https://the-steppe.com/razvitie/kakie-peticii-zapustili-v-kazahstane-s-….
• 158См.: “В Алматы проходит митинг за чистый воздух,” Vlast.kz, 26 ақпан, 2022, https://vlast.kz/novosti/48888-v-almaty-prohodit-miting-za-cistyj-vozdu…; “В Алматы проходит митинг за регистрацию политических партий,” Vlast.kz, 27 ақпан, 2022, https://vlast.kz/novosti/48894-v-almaty-prohodit-miting-za-registraciu-…; “В Алматы проходит митинг за право женщин на участие в политике”, Vlast.kz, 8 наурыз, 2022, https://vlast.kz/novosti/49030-v-almaty-prohodit-miting-za-pravo-zensin… и др.
• 159“Rally in Support of Ukraine Illustrates Kazakhstan’s Awkward Position,” 7 наурыз, 2022, https://thediplomat.com/2022/03/rally-in-support-of-ukraine-illustrates….
• 160“Гражданское общество Казахстана выступило против поправок, позволяющих блокировать соцсети,” Vlast.kz, 29 қыркүйек, 2021, https://vlast.kz/novosti/46862-grazdanskoe-obsestvo-kazahstana-vystupil….
• 161“Nothing new in the ‘New Kazakhstan’ as attacks on social media freedom continue,” Global Voices, 6 мамыр, 2022, https://globalvoices.org/2022/05/06/new-kazakhstan-world-press-freedom-….
• 162“Обращение заместителя Генерального Прокурора Республики Казахстан Ахметжанова М.М. в порядке статьи 31 Закона Республики Казахстан «О прокуратуре»,” Генеральная прокуратура РК, 29 сәуір, 2019, http://prokuror.gov.kz/rus/novosti/press-releasy/obrashchenie-zamestite….
• 163"В Казахстане планируют узаконить петиции," Tengrinews, 8 ақпан, 2019, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/v-kazahstane-planiruyut-uzakonit-….
• 164" Казахстанцы смогут создавать петиции, которые будут рассматривать госорганы," Sputnik News, 1 ақпан, 2020, https://ru.sputniknews.kz/amp/society/20200201/12717476/kazakhstantsy-p….
• 165"Когда в Казахстане заработает сайт для онлайн-петиций," Tengrinews.kz, 3 маусым, 2021, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/kogda-v-kazahstane-zarabotaet-say….
• 166"Полиция вызвала требующих реформ на допрос в Алматы," KazTAG, 22 шілде, 2019, https://kaztag.kz/ru/news/vam-ne-nravitsya-kak-rabotaet-mvd-politsiya-v….
• 167"В Алматы отпустили нескольких задержанных активистов," Vlast.kz, 1 наурыз, 2020, https://vlast.kz/novosti/37487-v-almaty-otpustili-neskolkih-zaderzannyh….
• 168“Kazakhstan Declares State of Emergency as Protests Over Fuel Prices Spread,” 4 қаңтар, 2022, The New York Times, https://www.nytimes.com/2022/01/04/world/europe/kazakhstan-emergency-pr….
• 169"Большая часть журналистов не сможет получить аккредитацию," Current Time TV, 14 ақпан, 2019, https://www.currenttime.tv/a/29770437.html.
• 170“Национальный план развития сферы информации на 2020-2022 годы,” Adilet.Zan, 7 сәуір, 2020, http://adilet.zan.kz/rus/docs/P2000000183#z13.
• 171“Как не сесть за репост в Казахстане: права и законы в интернете,” Правовой медиа центр, 4 маусым, 2020, http://lmc.kz/ru/news/kak-ne-sest-za-repost-v-kazahstane-prava-i-zakony….
• 172“The Victims of Kazakhstan's Article 174,” Radio Free Europe/Radio Liberty, 2 февряля 2016, https://www.rferl.org/a/qishloq-ovozi-kazakhstan-article-174/27527738.h….
• 173"Все ходим под статьей," Expert Kazakhstan, 7 ақпан, 2019, http://expertonline.kz/a15874/.
• 174“Уголовный Кодекс Республики Казахстан” Zakon, 3 шілде, 2014, https://online.zakon.kz/document/?doc_id=31575252.
• 175“Уголовный Кодекс Республики Казахстан” Zakon, 3 шілде, 2014, https://online.zakon.kz/document/?doc_id=31575252.
• 176“В Казахстане декриминализировали клевету,” Vlast, 27 июня 2020, https://vlast.kz/novosti/40475-v-kazahstane-dekriminalizirovali-klevetu….
• 177" Декриминализация клеветы в Казахстане: минимальный штраф составит 424 тысячи тенге," Informburo, 1 наурыз, 2020, https://informburo.kz/novosti/dekriminalizaciya-klevety-v-kazahstane-mi….
• 178“Уголовный Кодекс Республики Казахстан,” Zakon.kz, 3 шілде, 2014, https://online.zakon.kz/document/?doc_id=31575252.
• 179“Уголовный Кодекс Республики Казахстан,” Zakon.kz, 3 шілде, 2014, https://online.zakon.kz/document/?doc_id=31575252.
• 180“Казахстанцев могут арестовать за чужие комментарии на их страницах в соцсетях,” Tengrinews, 21 қазан, 2015, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazahstantsev-mogut-arestovat-chu….
• 181“Статистика нарушений права на свободу выражения в Казахстане. Январь-декабрь 2021 года,” Adil Soz, 28 қаңтар, 2022, http://www.adilsoz.kz/politcor/show/id/316.
• 182“Полиция задержала руководителя алматинского бюро Радио «Азаттык» Касыма Аманжола,” Vlast.kz, 4 қаңтар, 2022, https://vlast.kz/novosti/48020-policia-zaderzala-rukovoditela-almatinsk….
• 183“Журналисты на акциях протеста. 4-10 января,” Adil Soz, 11 қаңтар, 2022, http://www.adilsoz.kz/news/show/id/3458.
• 184“В Актобе задержали журналистку, освещавшую протесты,” Telegram канал Orda.kz, 10 қаңтар, 2022, t.me/orda_kz/14150; “Актюбинских журналистов по очереди вызывают на допрос,” Adil Soz, 12 қаңтар, 2022, http://www.adilsoz.kz/news/show/id/3461, “В Актобе продолжаются допросы журналистов”, Adil Soz, 13 қаңтар, 2022, http://www.adilsoz.kz/news/show/id/3463
• 185“Журналиста Лукпана Ахмедьярова оставят под арестом,” Telegram канал Orda.kz, 10 қаңтар, 2022, t.me/orda_kz/14375.
• 186“В СКО за пост про митинги на 30 суток арестовали администратора паблика,” Telegram канал Orda.kz, 10 қаңтар, 2022, t.me/orda_kz/14176.
• 187“Об аресте Нуржана Баймулдина,” Adil Soz, 13 қаңтар, 2022, http://www.adilsoz.kz/news/show/id/3465.
• 188“Редактор Аltaynews.kz арестован за освещение митинга,” Telegram канал Orda.kz, 11 қаңтар, 2022, https://t.me/orda_kz/14586.
• 189“Журналиста Лукпана Ахмедьярова оставят под арестом,” Telegram канал Orda.kz, 10 қаңтар, 2022, t.me/orda_kz/14375.
• 190“Арестован редактор сайта altaynews.kz Дарын Нурсапар,” Adil Soz, 11 қаңтар, 2022, http://www.adilsoz.kz/news/show/id/3459.
• 191“Дарын Нурсапар на свободе,” Adil Soz, 19 қаңтар, 2022, http://www.adilsoz.kz/news/show/id/3500.
• 192“Об аресте Нуржана Баймулдина,” Adil Soz, 13 қаңтар, 2022, http://www.adilsoz.kz/news/show/id/3465.
• 193“К журналисту Махамбету Абжану домой пришли полицейские,” Vlast.kz, 5 қаңтар, 2022, https://vlast.kz/novosti/48032-k-zurnalistu-mahambetu-abzanu-domoj-pris….
• 194“Журналист Абжан нашелся. Он сообщил, что проходит свидетелем с правом на защиту по уголовному делу,” Azattyq.org, 20 қаңтар, 2022, https://rus.azattyq.org/a/31663732.html
• 195“Kazakhstan: Citizen journalist’s arrest decried by media rights advocates,” 5 шілде, 2022, https://eurasianet.org/kazakhstan-citizen-journalists-arrest-decried-by…,
• 196“18 журналистов были задержаны во время беспорядков,” Telegram канал Orda.kz, 18 қаңтар, 2022, https://t.me/orda_kz/15455.
• 197“Общественный деятель Маргулан Боранбай водворен в ИВС,” Vlast.kz, 2 қазан, 2020, https://vlast.kz/novosti/41923-obsestvennyj-deatel-margulan-boranbaj-vo….
• 198“Критиковавшие действия России двое жителей Алматы приговорены к пяти годам тюрьмы,” Azattyq.org, 15 наурыз, 2022, https://rus.azattyq.org/a/31753729.html
• 199“Kazakh Court Denies Appeals of Two Russia Critics against Prison Sentences,” Radio Free Europe/Radio Liberty, 18 шілде, 2022, https://www.rferl.org/a/kazakhstan-russia-critics-appeal-denied/3194897…
• 200“В Акмолинской области вынесли первый приговор за распространение ложной информации по январским событиям,” Vlast.kz, 3 мамыр, 2022, https://vlast.kz/novosti/49795-v-akmolinskoj-oblasti-vynesli-pervyj-pri….
• 201“Monitoring of political persecution in the republic of Kazakhstan from May 1 to May 31, 2022,” Tirek, 13 маусым, 2022, http://tirek.info/23149-2/.
• 202"Правозащитники Казахстана выступили в защиту гражданки Украины, которой грозит депортация," Vlast.kz, 5 мамыр, 2022, https://vlast.kz/novosti/49846-pravozasitniki-kazahstana-vystupili-v-za….
• 203“Monitoring of political persecution in the republic of Kazakhstan from May 1 to May 31, 2022,” Tirek, 13 маусым, 2022, http://tirek.info/23149-2/.
• 204" Автора паблика Qaznews24 доставили в полицию," Tengrinews, 15 мамыр, 2021, https://tengrinews.kz/events/avtora-pablika-qaznews24-dostavili-v-polit….
• 205“«Присвоить Назарбаеву статус бога». Выдуманные новости, реальное уголовное дело,” Azattyq.org, 15 мамыр, 2021, https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-qaznews24-tenirlan-yensebek-absurd….
• 206"Министр высказалась о деле Qaznews24," Tengrinews, 26 мамыр, 2021, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/ministr-vyiskazalas-o-dele-instag….
• 207“Министр информации в комментарии о преследовании Енсебека: надо «отличать грани между сатирой и дезинформацией»,” Azattyq.org, 26 мамыр, 2021, https://rus.azattyq.org/a/31274918.html.
• 208“Полиция Алматы прекратила дело, начатое из-за сатирического паблика Темирлана Енсебека,” Azattyq.org, 15 қыркүйек, 2022, https://rus.azattyq.org/a/32034634.html.
• 209“Kazakhstan: WhatsApp Group Members”, Freedom Now, доступно на 20 сәуір, 2022, https://www.freedom-now.org/cases/whatsapp-group-members/
• 210Tatyana Kiseleva, "За разжигание розни в соцсетях стали судить все чаще — статистика [More and more people are being tried for inciting hatred in social networks – statistics]," 365info.kz, October 26, 2018, https://365info.kz/2018/10/za-razzhiganie-rozni-v-sotssetyah-stali-sudi….
• 211Tatyana Kiseleva, "За разжигание розни в соцсетях стали судить все чаще — статистика [More and more people are being tried for inciting hatred in social networks – statistics]," 365info.kz, October 26, 2018, https://365info.kz/2018/10/za-razzhiganie-rozni-v-sotssetyah-stali-sudi….
• 212“Борьба с экстремизмом в Казахстане: граждане не понимают за что их судят,” CABAR, 30 қазан, 2018, https://cabar.asia/ru/borba-s-ekstremizmom-v-kazahstane-grazhdane-ne-po….
• 213“Kazakhstan: Court Dubs Opposition Movement Extremist,” Eurasianet, 13 наурыз, 2018, https://eurasianet.org/kazakhstan-court-dubs-opposition-movement-extrem….
• 214“О «ДВК»/«Көше партиясы»,” Генеральная прокуратура РК, 19 мамыр, 2020, http://prokuror.gov.kz/rus/novosti/press-releasy/o-dvkkoshe-partiyasy.
• 215“Общественный фонд первого президента "Ар-Бедел" проиграл дело о защите чести и достоинства марафонцу Марату Жыланбаеву,” Telegram канал Orda.kz, 19 қаңтар, 2022, https://t.me/orda_kz/15555.
• 216“Верховный суд отменил постановление Военного суда в адрес журналиста сайта Sotreport.kz,” Vlast.kz, 18 наурыз, 2022, https://vlast.kz/novosti/49216-verhovnyj-sud-otmenil-postanovlenie-voen….
• 217“Парламент принял закон в пользу коррупционеров,” Adil Soz, 21 желтоқсан, 2017, http://www.adilsoz.kz/news/show/id/2535.
• 218“Kazakhstan: Online Anonymity Ban in Force from April,” Eurasianet, 2 ақпан, 2018, https://eurasianet.org/kazakhstan-online-anonymity-ban-in-force-from-ap….
• 219“В МИК РК прокомментировали борьбу с VPN и анонимайзерами,” Tengrinews, 14 наурыз, 2017, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/v-mik-rk-prokommentirovali-borbu-….
• 220Ответ Министерства информации и общественного развития Республики Казахстан на официальный запрос.
• 221“Kazakhstan shut down its internet. These programmers opened a backdoor,” Coda Story, 27 қаңтар, 2022, https://www.codastory.com/authoritarian-tech/kazakhstan-shut-down-its-i….
• 222“Новые правила регистрации мобильных телефонов в Казахстане: все, что нужно знать,” Sputnik News, 14 шілде, 2018, https://ru.sputniknews.kz/society/20180614/6021664/kazakhstan-registrac….
• 223"Казахстанцы массово жалуются на отключение связи," Tengrinews, 24 қазан, 2019, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazahstantsyi-massovo-jaluyutsya-….
• 224"Казахстанцы массово жалуются на отключение связи," Tengrinews, 24 қазан, 2019, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazahstantsyi-massovo-jaluyutsya-….
• 225“В Казахстане взошли свои яровые,” Новая газета, 2 қараша, 2018, https://novayagazeta.ru/articles/2018/11/02/78449-v-kazahstane-vzoshli-….
• 226@zhapisheva, “Мне и нескольким журналистам сегодня тупо отключили симки,” публикация в Twitter, 12 маусым, 2020, https://twitter.com/zhapisheva/status/1138842579833802755?s=21; Новости Молодежной сети наблюдателей,” 10 маусым, 2019, публикация в Facebook, https://perma.cc/8RAN-DFGG.
• 227“Казахстан ввел новые правила раздачи интернета в общественных местах,” Digital.Report, 16 наурыз, 2016, https://digital.report/novyie-pravila-razdachi-interneta-v-obshhestvenn….
• 228"За подключение к общественному Wi-Fi без SMS-регистрации грозит штраф,” Tengrinews, 27 қаңтар, 2017, https://tengrinews.kz/internet/podklyuchenie-obschestvennomu-wi-fi-sms-….
• 229“Евразийский киберсоюз,” Vlast.kz, February 19 ақпан, 2019, https://vlast.kz/obsshestvo/31791-evrazijskij-kibersouz.html.
• 230“Активистка Инга Иманбай сообщила об обнаружении в своем телефоне вируса-шпиона Hermit”, Azattyq, 27 маусым, 2022. https://rus.azattyq.org/a/31916498.html.
• 231“Lookout Uncovers Hermit Spyware Deployed in Kazakhstan,” Lookout, 16 маусым, 2022, https://www.lookout.com/blog/hermit-spyware-discovery.
• 232“Trust No One: Top Kazakh Oligarchs And Dozens of Government Officials May Have Been Spied On With Pegasus,” OCCRP, 23 шілде, 2021, https://www.occrp.org/en/the-pegasus-project/trust-no-one-top-kazakh-ol…
• 233“Azerbaijan, Kazakhstan Rank As Standouts In Pegasus Spyware Investigation,” Current Time TV, 28 шілде, 2021, https://en.currenttime.tv/a/azerbaijan-kazakhstan-rank-as-standouts-in-…
• 234“Активисты Oyan, Qazaqstan! получили подтверждение о прослушке их телефонов,” Vlast.kz, 24 қараша, 2021, https://vlast.kz/novosti/47580-aktivisty-oyan-qazaqstan-polucili-podtve….
• 235“Kazakh Activists’ Phones Infected With Pegasus Spyware,” The Diplomat, 10 желтоқсан, 2021, https://thediplomat.com/2021/12/kazakh-activists-phones-infected-with-p….
• 236"Об утверждении технического регламента "Общие требования к телекоммуникационному оборудованию по обеспечению проведения оперативно-розыскных мероприятий, сбора и хранения служебной информации об абонентах," Tengrinews, 16 қаңтар, 2017, https://tengrinews.kz/zakon/komitet_natsionalnoy_bezopasnosti_respublik….
• 237“Telia Company's View on New Surveillance Regulation (‘Direct Access’) In Kazakhstan,” Telia Company, 11 мамыр, 2017, https://www.teliacompany.com/en/news/news-articles/2017/freedom-of-expr….
• 238“Большой брат хочет иметь удобные технологии для слежки,” КМБПЧ, 23 қараша, 2018, https://bureau.kz/novosti/iz_drugikh_istochnikov/brat_khochet_imet_udob….
• 239“Утверждены единые Правила взаимодействия и централизованного управления сетями телекоммуникаций,“ Kazinform, 11 желтоқсан, 2011, https://www.inform.kz/ru/utverzhdeny-edinye-pravila-vzaimodeystviya-i-c….
• 240“Вот мы и получили официальное подтверждение об использовании DPI от Казахтелекома,” Yvision, 2 наурыз, 2012, https://yvision.kz/post/219289.
• 241“Можете не устанавливать - вице-министр о сертификате безопасностиp," Tengrinews, 19 шілде, 2019, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/mojete-ustanavlivat-vitse-ministr…
• 242"Специальный сертификат попросили установить на смартфоны казахстанцев," Tengrinews, 18 шілде, 2019, https://tengrinews.kz/internet/spetsialnyiy-sertifikat-poprosili-ustano…
• 243“Можете не устанавливать - вице-министр о сертификате безопасности," Tengrinews, 19 шілде, 2019, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/mojete-ustanavlivat-vitse-ministr…
• 244" Переписку казахстанцев, пароли и историю посещений сайтов КНБ хранить не собирается," Vlast.kz, 26 шілде, 2019, https://vlast.kz/novosti/34516-perepisku-kazahstancev-paroli-i-istoriu-….
• 245"КНБ завершил тестирование сертификата безопасности," Tengrinews, 6 тамыз, 2019, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/knb-zavershil-testirovanie-sertif….
• 246" В КНБ заявили, что тестирование сертификата безопасности завершено, его можно удалить," Informburo, 6 тамыз, 2019, https://informburo.kz/novosti/v-knb-zayavili-chto-testirovanie-sertifik….
• 247“Перед казахстанцами извинились за проблемы с Интернетом,” Tengrinews, 7 желтоқсан, 2020, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/pered-kazahstantsami-izvinilis-za….
• 248“Перед казахстанцами извинились за проблемы с Интернетом,” Tengrinews, 7 желтоқсан, 2020, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/pered-kazahstantsami-izvinilis-za….
• 249“Никто не следит за пользователями,” Tengrinews, 7 желтоқсан, 2020, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/nikto-sledit-polzovatelyami-minis….
• 250“Apple, Google, and Mozilla block Kazakhstan’s HTTPS intercepting certificate,” Zdnet, 21 тамыз, 2019, https://www.zdnet.com/article/apple-google-and-mozilla-block-kazakhstan….
• 251“Apple, Google, Microsoft, and Mozilla ban Kazakhstan's MitM HTTPS certificate,” ZDNet, 18 желтоқсан, 2020, https://www.zdnet.com/article/apple-google-microsoft-and-mozilla-ban-ka….
• 252“Как и почему власти Казахстана отслеживают в Интернете критику в свой адрес?” Radio Azattyq, 21 мамыр, 2020, https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-information-security-government-cr….
• 253iMAS, “Most advanced monitoring system of mass media, social networks, blogs and web resources in Kazakhstan],” https://imas.kz/eng.html.
• 254“Как в Казахстане контролируют Clubhouse,” Tengrinews, 27 наурыз, 2021, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/kak-v-kazahstane-kontroliruyut-cl….
• 255“МВД купило оборудование для установления пользователей соцсетей - генпрокурор,” Tengrinews, 18 мамыр, 2022, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/mvd-kupilo-oborudovanie-ustanovle…
• 256" В Алматы перед митингом задерживают активистов," Vlast.kz, 1 наурыз, 2020, https://vlast.kz/novosti/37484-v-almaty-pered-mitingom-zaderzivaut-akti….
• 257“Создавшего WhatsApp-группу "Небольшое насыха" мужчину осудили в Акмолинской области,” Tengrinews, 12 қаңтар, 2017, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/sozdavshego-whatsapp-gruppu-nebol…; “В Алматы активистов предупредили о недопустимости акций 6 июля,” Radio Azattyq, 5 шілде, 2016, http://rus.azattyq.org/a/27839704.html; “Суд в Актобе вынес приговор по делу о пропаганде терроризма в WhatsApp,” Radio Azattyq, 11 тамыз, 2016, https://rus.azattyq.org/a/27914406.html.
• 258http://adilet.zan.kz/rus/docs/V2000021693
• 259“О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам регулирования цифровых технологий,” http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z2000000347.
• 260Tele2 Kazakhstan, “Exit Report on Ethics and Compliance,” https://www.tele2.com/globalassets/documents/sustainability/tele2-kz-ex….
• 261“Обязывает ли АИС и КНБ сотовых операторов создать систему прослушки?,” Zakon.kz, 5 қараша, 2009, https://www.zakon.kz/top_news/152528-objazyvaet-li-ais-i-knb-sotovykh.h….
• 262“Правила оказания услуг доступа к сети Интернет от 30 желтоқсан, 2011 года № 1718,” Media Law CA, http://medialawca.org/old/document/-11242.
• 263“Статья 637. Нарушение законодательства Республики Казахстан в области связи,” Zakon.kz, https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31577399#sub_id=6370000,
• 264Tele2 Kazakhstan, “Exit Report on Ethics and Compliance,” https://www.tele2.com/globalassets/documents/sustainability/tele2-kz-ex….